به گزارش پایگاه خبری پزشکان و قانون (پالنا)، آزمایشگاه‌های تشخیص پزشکی به عنوان مهمترین مراکز علمی شناسایی و رصد وضعیت داخلی بدن از جمله شاخص های مختلف خون، قند، وجود یا عدم وجود برخی بیماری ها و... نقش مهمی در رصد و پایش سلامت هر فردی بر عهده دارند و متخصصان مختلف به استناد انجام چنین آزمایشاتی می توانند نسبت به درمان بهتر و موثر تر بیماران اقدام کنند.

امروز 30 فروردین مطالبق با 19 آوریل روز "آزمایشگاه و علوم آزمایشگاهی" نام گذاری شده است.این روز برای  گرامی‌داشت دانشمند فرزانه‌ ایرانی، سید اسماعیل جرجانی، بنیانگذار و پدر علوم آزمایشگاهی، به عنوان روز آزمایشگاه و علوم آزمایشگاهی تعیین شد تا بهانه‌ای باشد که از زحمات و تلاش‌های مردان و زنان سپیدپوش عرصه‌ سلامت تقدیر شود.

برای بررسی و واکاوی وضعیت آزمایشگاه‌های تشخیص پزشکی در کشور و موانع و مشکلات پیشروی آنها با شهروز همتی رئیس انجمن دکترای علوم آزمایشگاهی ایران به گفت‌وگو نشستیم. آنچه در ادامه از نظرتان می‌گذارد مشروح این گپ‌وگفت است.

اکنون حدود 6 هزار آزمایشگاه تشخیص پزشکی در کشور در حال فعالیت هستند که از این تعداد 3300  آزمایشگاه خصوصی است.

معمولا مردم از یکسری موارد اطلاعی ندارند و ممکن است جواب دو آزمایشگاه متفاوت باشد و قضاوت کنند. در دو دهه اخیر چند اتفاق افتاد که در کیفیت آزمایش و جواب آن موثر است. مورد اول هزاران دستگاه خودکار وارد آزمایشگاه کشور شده و باعث بهبود کیفیت شد. البته قیمت این دستگاه‌ها که سیستم بسته دارد گران است و هزینه بالایی دارد.

اما چون آزمایشگاهها معتقدند خدمات با کیفیتی ارائه دهند از این کیت‌ها استفاده می‌کنند. از طرفی بحث استاندارد سازی و برنامه کنترل کیفی خارجی بود که وارد آزمایشگاه شد و آزمایشگاهها ملزم به شرکت در برنامه کنترل کیفی خارجی شده و باید یک استانداردهایی را رعایت می‌کردند، در حقیقت کنترل کیفیت برای اولین بار از طریق آزمایشگاه به نظام سلامت معرفی شد. مجموع این دو عامل در نهایت موجب شد کیفیت آزمایشگاه در کل کشور در سالهای اخیر در حد مطلوب قرار گیرد و در نتیجه یک آزمایش  در آزمایشگاه نقاط مختلف نتیجه یکسانی داشته باشد.

6 هزار آزمایشگاه موجود در کشور سالانه 2 میلیارد جواب آزمایش تولید می‌کنند و موارد محدود متفاوت بودن جواب آزمایش خیلی کوچک است اما به طور کلی بنده عرض می‌کنم که در شرایطی نتایجی به وجود می‌آید که جواب آزمایشگاه در دو آزمایشگاه متفاوت باشد، یکی شرایط پیش آزمایشگاه است؛مثلا گفته می‌شود 10 تا 12 ساعت ناشتا باشید اما خطاهایی ممکن است به وجود بیاید. حدود 70 تا 80 درصد خطاهایی که رخ می‌دهد و منجر به متفاوت بودن جواب مربوط به شرایط پیش از آزمایش است.

خطا با اشتباه فرق دارد.خطا به تفاوت نتیجه آزمایش با نتیجه مورد انتظار می‌گویند اما  اگر آزمایش را فردی به جای دیگری انجام دهد آن کلا اشتباه است. این خطاها به سه دسته شامل خطای پیش، حین و پس از آزمایش تقسیم می‌شود. در مرحله پیش از آزمایشگا نصفش به شرایط بیمار مربوط است که باید رعایت کند و نصف آن را باید آزمایشگاه رعایت کند.

خطاهای حین آزمایش 10 تا 15 درصد کل خطاها و خطاهای حین مثلا اینکه عدد 10.5 را تا 105 بنویسد؛ بیشترین خطاها مربوط به شرایط پیش آزمایش است؛ مثلا فرد ناشتا بودن را رعایت نکرده یا ورزش کرده، سیگار کشیده یا فرد پیاده روی کرده و حتی جدیدا مصرف آدامس نیز به علت فعال شدن سیستم هضم موجب تغییر در نتایج می‌شود.

همچنین مصرف دارو توسط بیمار ممکن است در نتیجه آزمایش تاثیر بگذارد. مثلا فرد بتامتازون استفاده کرده اما در جواب تاثیر داشته یا آزمایش قند انجام داده و... انجام داده و نتایج متفاوت است، یکسری بیماری‌های زمینه‌ای خصوصا بیماری‌های خود ایمنی و روماتولوژی هستند که آنتی بادی‌هایی تولید می‌کنند که ممکن است در سیستم اندازه گیری تداخل ایجاد کند.

مورد مهم دیگر اینکه یکسری مواد تداخل کننده درون زا در سِرُم برخی افراد تولید می‌شود که تاثیرش در سیستم و دستگاه‌ها متفاوت است.بنابراین مجموع عواملی که بیان شد، در برخی موارد موجب متفاوت بودن نتایج دو آزمایشگاه می‌شود، اما مهم این است که در بسیاری موارد با همکاری پزشک، مسئول آزمایشگاه و بیمار قابل شناسایی است و بیمار از وضعیت خودش آگاه است و در زمان مراجعه به آزمایشگاه اعلام می‌کند. مشکل این است که برخی پزشکان از تاثیر تداخلات در آزمایشگاه اطلاع ندارند و  آزمایشگاه را قضاوت می‌کند و موجب می‌شود بیمار فکر کند در یک آزمایشگاه کیفیت بالا و در دیگری کیفیت پایین است.

دستگاه‌هایی که وارد کشور می‌شود باید یکسری ویژگی داشته باشند؛ مثلا تاییدیه آمریکا و اروپا داشته باشد؛ بنابراین دستگاه بی کیفیت اجازه ورود به کشور را ندارد، بنابراین هر دستگاهی که وارد می‌شود باید یکسری ویژگی داشته و استاندارد لازم را بگذراند و درباره کیت‌ها نیز همین طور است. حالا در یکی مثلا با دو رقم اعشار جواب قابل ارائه است و در یکی با یک رقم اعشار، البته با توجه به سیستم آن دستگاه و تاثیرات مواردی که عرض کردم برخی شرکتها تدابیری برای حذف این خطها را در دستگاه‌ها لحاظ می‌کنند و اطلاع می‌دهند که این موضوع در نتیجه آزمایش ممکن است تاثیر بگذارد و آزمایشگاه حواست باشد جواب را با توجه به این موضوع ارائه دهید.

در اوائل هر سال تعرفه از طریق شورای عالی بیمه به هیات وزیران پیشنهاد شده و مصوب می‌شود و بعد به آزمایشگاه‌ها ابلاغ می‌شود و آنها نیز موظف به رعایت تعرفه‌ها هستند، باید تعرفه‌ها در همه جا یکسان باشد.البته نوع آزمایشات بسیار متفاوت است و مثلا آزمایشی داریم که تعرفه 10 هزار تومانی و دیگری تعرفه 80 هزار تومانی است؛بنابراین تعداد اقلام آزمایش در محاسبه هزینه تاثیری ندارد، بلکه نوع آزمایش است که در هزینه تاثیر دارد.

البته برخی افراد آزمایشگاهی نیستند اما مجوز تاسیس گرفته و از این طریق کارهایی انجام می‌دهند که با آنها برخورد شده است؛ اما یکسری آزمایش‌ها در شمال و جنوب کشور یکی است و تفاوتی ندارند.

مواد تداخل کننده و شرایط آزمایش یکی از علتهاست.هورمون‌های تیروئید از هیپوفیز ترشح می‌شوند و در 24 ساعت با پالس‌های متفاوت ترشح می‌شوند. هنگام خون گیری ممکن است فرد ترس از خون گیری داشته باشد و آن ترس وارده شده به فرد ممکن است موجب ترشح پی اس اچ شود.

در نتیجه گزارشی یک عدد نشان دهد اما همان بیمار بعد از چند روز در آزمایشگاه دیگری آزمایش انجام دهد و نتیجه متفاوت داشته باشد. همچنین باید اعلام کنم لیستی از داروها هستند که در آزمایش مختلف تداخل ایجاد می‌کنند و بسیاری مردم از نوع داروی خود آگاهی ندارند و آن را برای آزمایشگاه مشخص نمی‌کنند، بنابراین مجموع عوامل می‌تواند باعث بروز تفاوت شود.اینکه آزمایشی بگیرد و پزشک بگوید نتایج متفاوت است، بهتر است در همان آزمایشگاه اول مجدد مورد بررسی قرار گیرد؛ در نتیجه پزشک باید بنویسد آزمایشگاه مجدد چک کنید.

گفتیم افزایش کاذب و کاهش کاذب در اثر این عوامل داریم و نرمال کاذب هم داریم.آیا نرمال بودن همیشه دلیل بر خوب بودن است یا ما چون دوست داریم خوب باشد این طور قضاوت می‌کنیم چون نرمال است خوب است. ممکن است آزمایش فردی بالا یا پایین باشد اما نرمال گزارش شود و این نرمال کاذب است.

در هر موضوعی هر چیزی صد در صد نیست. ممکن است آزمایشگاهی باشد که هیچ استانداری را رعایت نکند و اصلا اهمیت ندهد.برخی آزمایشگاهها توسط افراد غیز آزمایشگاهی تاسیس شدند؛ البته ممکن است مسئولش فرد آزمایشگاهی باشد یا شرکتی پزشکی آزمایشگاهی تاسیس کرده است.

بنابراین براساس اینکه چگونه به موضوع بنگری در قضاوت فرق می‌کند، اما به طور کلی بیشتر آزمایشگاهها شرایط را رعایت می‌کنند؛ چون برای تمدید پروانه لازم است در کنترل کیفی خارجی شرکت کرده و باید استانداردهای لازم را بگذرانند؛ حال چه آزمایشگاهی دوست دارد نتایج بی کیفیت بدهد؟به نظر بنده اگر موردی هم باشد جزو موارد اندکی است که در تمام شغل ها وجود دارد.

پروانه هر 5 سال یکبار تمدید می‌شود اما ادارات امور آزمایشگاه‌های استان در سال چند بار بررسی می‌کنند که آیا آزمایشگاها استاندارد است و پایش می‌شود.

به نظرم آزمایشگاه‌ها در دوران کرونا فعالیت چشمگیری داشتند و از خود گذشتگی نشان دادند، الان 400 آزمایشگاه فعال در زمینه آزمایش پی سی آر داریم که بیشتر آنها در بخش خصوصی است و اگر خصوصی به کمک دولتی نمی‌رفت ممکن بود با بحران مواجه شویم. 

همکاران آزمایشگاهی ما دو ماه بعد از اینکه به صورت رسمی اعلام شد کشور در اپیدمی کرونا بسر می‌برد اولین کیت‌های ساخت داخل را به بازار عرضه کردند؛ در شرایطی همه کشورها در حال خریدن کیت بودند؛ البته ایران نیز می‌خرید اما جوابگو نبود و همکاران ما کیت‌هایی تولید کردند که مورد تایید وزارت بهداشت قرار گرفت و استفاده شد، بعد از یک ماه کیت‌های سرولوژی آمد که مشخص می‌کرد فردی با کرونا تماس داشته است و بعد از آن کیت‌های تشخیص سریع به بازار آمد.انجمن علوم آزمایشگاهی نیز با ترجمه مجلات بهداشت جهانی و تهیه بولتن سعی در آگاه سازی مردم کرد.

در انجمن دکترای آزمایشگاهی 6 نفر از همکاران علوم آزمایشگاهی تاکنون در اثر ابلا به کرونا جان خود را از دست دادند.

درصد تولید کیتها و تجهیزات آزمایشگاهی که استانداردهای لازم را کسب کنند در کشور تعداد زیادی نیست، اما حدود 500 میلیارد دلار سالانه ارز حمایتی در خصوص تجهیزات و کیت آزمایشگاهی اختصاص داده می‌شوند که نصف این مبلغ اختصاص به مواد اولیه شرکت‌های تولید داخل  و نیمی مربوط به دستگاه‌های خارجی است.

اگر ارز  ترجیحی حذف شود پیش بینی می‌شود در کیت و تجهیزانت داخلی 2 تا 3 برابر و در نوع خارجی 5 تا 6 برابر قیمتها افزایش پیدا کند، درباره کیفیت کیت‌ها باید بیان کرد کیت‌هایی که در داخل کشور تولید می‌شود در سنوات گذشته این کیت‌ها بررسی می‌شد و در اختیار آزمایشگاها اختیار می‌گذاشتیم.

اخیر ارزیابی کیت‌ها را بر عهده آزمایشگاه قرار دارد و اما عملا این موضوع ناممکن است؛ چون آزمایشگاه به جای اینکه بیاید با خیال راحت کیتی را بررسی و اعلام کند در ابتدا باید اول خودش تایید کند؛ بنابراین هزینه زیادی به آزمایشگاه وارد می‌شود؛ یا هزینه کنترل کیفی در تعرفه لحاظ نشده است. الان شکایتی در برخی موارد از برخی شرکتها کردیم که کیت‌های بی کیفیت خارجی ارائه کردند و  موضوع را بررسی کردیم و صحت دارد؛ در نتیجه مدارک ارائه کردیم اما هنوز هیچ نتیجه‌ای به ما اعلام نشده است.

 بلافاصله بعد از اینکه دلار ترجیحی اعلام شد به تناسب آن هزینه آزمایشگاه‌ها در خرید کیتها و تجهیزات بالا رفت؛ چون 70 تا 80 درصد تجهیزات آزمایشگاهی وابستگی ارزبری دارد که کمتر رشته‌ای در پزشکی است که این همه وابستگی داشته باشد، حتی کیت‌های تولید ایرانی هم وابستگی ارزی دارد؛ چون مواد اولیه وارد می‌شود و اگر ارز ترجیحی اختصاص پیدا نکند گران می‌شود و اکنون بسیاری شرکت‌ها از ارائه کیت‌ها خودداری می‌کنند و می‌گویند چرا ارزان بفروشیم؟!

70 تا 80 درصد تجهیزات آزمایشگاهی وابستگی ارزبری دارد که کمتر رشته‌ای در پزشکی است که این همه وابستگی داشته باشد

شرکت‌هایی بودند که در طول سال دو تا سه بار افزایش  قیمت کیت داشتند؛ بنابراین این فشارهایی که وارد می‌شود از جمله افزایش 57 درصدی حقوق، مالیات و عوارض و...با توجه به تعرفه پایین و تاخیر 6 ماهه پرداختی  یمه‌های پایه و تکمیلی که برخی از مرداد ماه گذشته معوقات خود را به آزمایشگاه پرداخت نکردند مشکل ساز است.

70 درصد تشخیص، پیگیری و پیش بینی بیماری‌ها بر عهده آزمایشگاههاست.بنابراین ادامه روند ممکن است موجب تعطیلی و اختلال در روند پیگیری درمان شود و دولت باید در این خصوص چاره‌ای بیندیشد؛ از جمله تخصیص ارز 4200 تومانی برای خرید کیتها.

اگر ارز ترجیحی حذف شد باید منابع مالی به بیمه‌ها تزریق کند و سهم بیمه‌ها را از تعرفه آزمایشگاهی افزایش دهد تا اگر تعرفه‌ها افزایش یافت مردم از جیب نپردازند و بیمه‌ها بدهند. الان 70 تا 80 درصد تعرفه‌های آزمایشگاهی را مردم پرداخت می‌کنند و 20 تا 30 درصد را بیمه‌ها پرداخت می‌کنند.

مورد دوم که دولت باید اقدام لازم انجام دهد اصلاح  تعرفه در مبنای قیمت واقعی آزمایشات است؛ یعنی باید بر اساس یکسری محاسبات براساس آن تعرفه تعیین کنند و سازمانهای بیمه گر نیز موظف به پرداخت بدهی‌های خود شوند؛چراکه اگر پرداخت نکنند آزمایشگاهها با بحران روبرو می‌شوند، اگر پولی که از بیمه‌ها طلبکاریم به آزمایشگاه داده شود امورات خود را می‌گذرانند اما الان از جیب می‌خورند.

در این خصوص شرکت‌های استات آپی است که نمونه‌ها را به آزمایشگاه می‌برند. یکی از شاخص‌های پیشرفت استارت آپ است اما اینکه با چه کیفیتی انجام کار شود مهم است. مثلا کسی که در آزمایشگاه تجربه ندارد اگر چنین استارت آپی را در این حوزه ایجاد کند مشکل ایجاد می‌کند، برای توضیح بیشتر باید گفت مثلا فرد نمونه گیر 6 صبح بیرون می‌آید و موظف است چند نمونه آزمایش از مردم تهیه کند و به آزمایشگاهی ببرد.

در برخی تستها لازم است بلافاصله بعد از نیم ساعت سرم خون از گلبول‌های سفید و قرمز جدا شود. این فرد از 6 صبح برای نمونه گیری می‌رود و ساعت 12 یا 13 ظهر به آزمایشگاه می‌رساند؛به طوری که  قند موجود در نمونه‌ها کاهش می‌یابد و بسیاری از آنالیزها تغییر می‌کند؛در نتیجه اگر نمونه نامناسب باشد جواب مناسبی دریافت نمی‌کنید.

 در طول 10 تا 15 سال رفته رفته سیستم‌های اتوماتیک جایگزین سیستم‌های دستی شد و کار به جایی رسید که شرکت‌های معتبر خارجی در ایران نماینده داشتند و با قیمت مناسب این دستگاه‌ها را به آزمایشگاهها می‌دادند؛ در نتیجه در مدت کوتاهی کیفیت آزمایش‌ها تغییر کرد و قابل مقایسه با دستگاه‌های خارجی شد، بنابراین کیفیت آزمایشگاهها افزایش پیدا کرد و دستگاه‌های بروز دنیا آمد. آنها خوشحال بودند که ایران بازار خوبی برای دستگاه‌هایشان است در صورتی که در برخی کشورها شرکتها دستگاههای را به شرط رایگان می‌دادند که کیت را نیز بخرند اما ما هم پول کیت و دستگاه را می‌دادیم 

نکته مهم این است که اگر ارز ترجیحی برداشته شود اصلا کار کردن با این سیستم‌ها مقرون به صرفه نخواهد بود؛چون 5 تا 6 برابر افزایش قیمت پیدا می‌کند؛ در نتیجه ممکن است  بحران‌هایی ایجاد شود و تعرفه‌ها افزایش پیدا کند و مردم توانایی  انجام آزمایش نداشته باشند بنابراین کاهش خدمات به همراه داشته باشد؛ به همین دلیل مردم تمایل به رفتن به آزمایشگاه نداشته باشند و بسیاری بیماری‌های قلبی و عروقی،دیابت و سرطانها پنهان باقی بماند.

اما مهمترین این است که اگر این ارز ترجیحی اختصاص پیدا نکند تکلیف هزاران دستگاهی که با پول این مملک خریداری شده و میلیاردها دلار صرف خرید این دستگاه‌ها شده و در انبارها خاک می‌خورد چه می‌شود؟

اگر 
ارز حمایتی یا ترجیحی قطع شود آزمایشگاه‌ها نمی‌توانند با این دستگاه‌ها و کیت‌ها کار کنند و مجبورند کیت‌های داخل استفاده کنند که آنها نیز ظرفیت تولیدشان معلوم نیست. فارس