به گزارش پایگاه خبری پزشکان و قانون (پالنا)، دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی با عنوان "آلودگی هوا تهدیدی جدی برای سلامت" عنوان کردکرد در چند دهه گذشته آلودگی هوا به‌عنوان یک مشکل اساسی، سلامتی افراد را تحت تأثیر قرار داده است. اثــرات آلودگــی هــوا بــر ســلامت بشــر نــه تنهــا بــه صـورت کاهـش کیفیـت زندگـی، بلکـه بـه صــورت افزایــش هزینه‌هــای ســلامت بــر جامعــه نیز تاثیـر می گـذارد. آلودگی هوا از مهم‌ترین مشکلات کلان زیست‌محیطی شهرهای ایران است. اکنون بحران آلودگی هوا نه‌ تنها کلان‌شهرها بلکه شهرهای کوچک را هم تهدید می‌کند که این پدیده سهم عمده‌ای در به خطر انداختن سلامت جسم و روان شهروندان دارد. آلودگی هوا پس از استعمال دخانیات، دومین عامل اصلی مرگ‌های ناشی از بیماری‌های غیرواگیر محسوب می‌شود و با افزایش ریسک ابتلا به بیماری‌های حاد، مزمن و مرگ در ارتباط است.

نتایج این گزارش گویای این است که ارتباط معناداری بین میزان آلودگی هوا و مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های قلبی و تنفسی ناشی از سرطان ریه وجود دارد. همچنین نتایج مطالعات نشان داده است که آلودگی هوا با افزایش تعداد بیماری‌ها و مراجعات به بیمارستان و اورژانس و همچنین تعطیلی مشاغل و مدارس همراه است. مطالعات سازمان جهانی بهداشت نشان می‌دهد با کاهش آلاینده‌های هـوا، کشورها می‌توانند بخش قابل‌توجهی از بار بیماری‌های مرتبط با سکته مغزی، بیماری‌های قلبی، سرطان ریه و بیماری‌های حاد و مزمن تنفسی ازجمله آسم را کاهش دهند. در ایران نیز کیفیت هوای کلان‌شهرها، سلامت جامعه به‌ویژه گروه‌های آسیب‌پذیر ازجمله کودکان و سالمندان را تهدید می‌کند.
 

تأثیر آلودگی‌‌هوا بر سلامت‌ انسان‌ها شامل‌ طیف‌ وسیعی‌ از آثاری‌ است‌ که‌ از نبود علائم‌ بالینی‌ تا مرگ را شامل‌ می‌‌شود، پیامدهای‌ آلودگی‌‌هوا برای‌ سلامت‌ از پیامدهای‌ برگشت‌‌پذیر مانند سوزش چشم‌، خارش گلو، سردرد و سرگیجه‌ تا آسیب‌‌های‌ بازگشت‌‌ناپذیر و تهدید‌کننده سلامت‌ نظیر سرطان، آسیب‌ به‌ دستگاه عصبی‌ و مرگ متفاوت است‌.

براساس گزارش مؤسسه‌ بین‌‌المللی‌ تحقیقات سرطان در سال 2013، آلودگی‌‌هوا و ذرات معلق‌ در هوا، به‌‌عنوان ترکیبات سرطان‌زا برای‌ انسان "گروه یک‌" طبقه‌‌بندی‌ شده‌ است‌. چهار گروه آسیب‌‌پذیر در مواجهه‌ با آلودگی‌‌هوا وجود دارند که‌ عبارتند از: زنان باردار، کودکان، سالمندان و ورزشکاران. براساس مطالعات انجام‌ شده، مشخص‌ می‌‌شود که‌ آلودگی‌ و آلاینده‌ها از دوران جنینی‌ تا سالمندی‌ تهدیدی‌ جدی‌ برای‌ سلامتی‌ محسوب می‌‌شوند.
عوارض آلاینده‌ها بر دستگاه‌های‌ مختلف‌ بدن به‌‌اختصار به‌ شرح ذیل‌ است‌.

 

بیماری‌‌های‌ دستگاه تنفس‌: شواهد بسیاری‌ درباره تشدید آسم‌، بیماری‌ انسدادی‌ مزمن‌ تنفسی‌ "COPD" سرطان ریه‌ و کاهش‌ عملکرد ریوی‌ با آلودگی‌‌هوا وجود دارد ولی‌ شواهد در زمینه‌ ارتباط آلودگی‌‌هوا و بروز آسم‌ و بیماری‌ انسدادی‌ مزمن‌ تنفسی‌ کم‌ و ناپایدار است‌.

بیماری‌‌های‌ قلبی‌ عروقی‌: مواجهه‌ با آلودگی‌‌هــوا را می‌‌توان به‌‌عنوان یک‌ عامل‌ خطر نوظهور جدی‌ برای‌ ایجاد و توسعه‌ بیماری‌‌های‌ قلبی‌ عروقی‌ دانست‌. مواجهه‌ کوتاه‌مدت با آلاینده‌های‌ هوا باعث‌ بیماری‌‌های‌ حاد قلبی‌ و فشار خون می‌‌شود.

بیماری‌‌های‌ دستگاه عصبی‌: آلودگی‌‌هوا موجب‌ افزایش‌ شیوع بیماری‌‌های‌ نورودژنراتیو١ "زوال عصبی‌" مثل‌ آلزایمر، پارکینسون و افزایش‌ احتمال ابتلا به‌ ام.اس می‌‌شود. مرگ ناگهانی‌ در بیماران مبتلا به‌ صرع افزایش‌ می‌‌یابد، همچنین‌ باعث‌ اختلالات تکاملی‌ و افزایش‌ احتمال ابتلا به‌ اوتیسم‌ براثر مواجهه‌ مادران باردار و کودکان با آلودگی‌‌هوا می‌‌شود.

بیماری‌‌های‌ پوستی‌: آلودگی‌‌هوا می‌‌تواند باعث‌ پیری‌ زودرس پوست‌، کاهش‌ میکروفلور نرمال پوست‌، افزایش‌ شیوع بیماری‌ درماتیت‌ آتوپیک و شدت یافتن‌ کهیر شود.

بیماری‌‌های‌ دستگاه گوارش: آلودگی‌‌هوا و آلاینده‌های‌ مرتبط‌ با آن مانند PM، ازن، اکسیدهای‌ نیتروژن و فلزات سنگین‌ و برخی‌ از آلاینده‌های‌ آلی‌ در بروز بیماری‌‌ها و به‌‌ویژه بیماری‌‌های‌ التهابی‌ مرتبط‌ با دستگاه گوارش مانند فیبروز کبدی‌، آپاندیسیت‌ و سرطان‌های‌ دستگاه گوارش نقش‌ دارند.

بیماری‌‌های‌ چشم‌ و بینی‌: آلودگی‌‌هوا التهاب مخاط بینی‌ و سینوس‌ها را تشدید می‌‌ کند و در مزمن‌ شدن عفونت‌ سینوس‌ها و بینی‌ نقش‌ دارد. شــیوع رینیت‌٥ آلرژیک‌ به‌‌طور چشمگیری‌ با سطوح غلظت‌‌های‌ NO و so2 و CO با هوای‌ تنفسی‌ ارتباط دارد.

 

بیماری‌‌های‌ دستگاه تولید مثل‌: مطالعات انجام شده نشان داده‌اند که‌ آلاینده‌های‌ هوا مانند ذرات معلق‌ هوا "PM" منواکسید کربن‌ "CO" دی‌‌اکسید گوگرد "so2" اکسیدهای‌ نیتروژن "NOx" و ازن "o3" در کنار ترکیبات آلی‌ ّفرار "VOCs" و فلزات سنگین‌ موجود در ذرات معلق‌ از طریق‌ مکانیزم‌های‌ مختلف‌ باعث‌ ناباروری‌ می‌‌شوند. در دهه‌ گذشته‌ در جهان موارد ناباروری‌ در بین‌ مردان و زنان در سنین‌ باروری‌ رو به‌ افزایش‌ بوده است‌، در حال حاضر سازمان بهداشت‌ جهانی‌ بیماری‌ ناباروری‌ را به‌ رسمیت‌ شناخته‌ و به‌‌ عنوان یک‌ موضوع بهداشــت‌ عمومی‌ قابل‌‌توجه‌ در سراسر جهان و به‌ یک‌ چالش‌ جدی‌ در حوزه سلامت‌ تبدیل‌ شده‌ است‌. اعتقاد بر این‌ است‌ که‌ تقریباً 15 تا 30 درصد زوج‌ها با مشکل‌ ناباروری‌ غیر‌قابل‌ توضیح‌ مواجه‌‌اند، بدون‌شک‌ سبک‌ زندگی‌ و کیفیت‌ محیط‌ و آلاینده‌های‌ محیط‌ می‌‌تواند نقش‌ مهمی‌ در این‌ زمینه‌ داشته‌ باشــد.

برخی‌ از موارد ناباروری‌ ماهیت‌ ناشناخته‌ "ایدیوپاتیک‌" دارند و ممکن‌ است‌ ناشی‌ از قرار گرفتن‌ در معرض آلاینده‌های‌ شیمیایی‌ در محیط‌‌های‌ آزاد‌، خانگی‌ و شغلی‌ باشند. همچنین‌ نتایج‌ مطالعه‌ بین‌‌المللی‌ درباره بررسی‌ خطر آلودگی‌‌هوا بر جمعیت‌ نشان داد که‌ زنانی‌ که‌ یک‌ سال در معرض آلودگی‌ ذرات کوچک‌ با غلظت‌ بیش‌ از 10 میکروگرم بر متر‌مکعب‌ بوده‌اند دارای‌ 20 درصد خطر ناباروری‌ بیشتری‌ هستند. گرچه‌ ناباروری‌ میلیون‌ها انسان را در سراسر جهان تحت‌‌ تأثیر قرار می‌‌دهد، اما تحقیقات نسبتاً اندکی‌ در مورد تأثیر آلودگی‌‌هوا روی‌ ناباروری‌ انجام شده است‌.

هوای‌ آلوده در حال حاضر به‌‌عنوان یکی‌ از عوامل‌ تولد زودرس و وزن کم‌ نوزاد در هنگام تولد شــناخته‌ می‌‌شود، مکانیزم‌هایی‌ که‌ این‌ آلاینده‌ها بر ناباروری‌ مؤثر بوده است‌ "به‌‌صورت مستقیم‌ و غیر‌مستقیم‌" مثل‌ اثر بر غدد درون‌ریز، سقط‌‌ جنین‌، ناباروری‌ اولیه‌ و ثانویه‌، اثر بر سیستم‌ ایمنی‌ و تخریب‌ و شکست‌ "DNA" و سایر موارد دیگر معرفی‌ شده‌ است‌، در مطالعات مشخص‌ شده‌ است‌ که‌ ذرات معلق‌ به‌‌ صورت چشمگیری‌ بر ناباروری‌، کاهش‌ نرخ تولد زنده، سقط‌‌ جنین‌ و شکست‌ در روش‌های‌ القای‌ بارداری‌ "IVF" مؤثر است‌.

کاهش‌ نرخ باروری‌ در‌خصوص مواجهه‌ با آلودگی‌‌هوا و ذرات معلق‌ هوا از طریق‌ مکانیزم‌های‌ مختلفی‌ اتفاق می‌‌افتد. همچنین‌ ذرات می‌‌توانند بر سیستم‌ ایمنی‌ اثر گذاشته‌ و در جایی‌‌که‌ آلاینده‌ها از طریق‌ جفت‌ به‌ جنین‌ منتقل‌ می‌‌شوند منجر به‌ آسیب‌ جبران‌ناپذیر به‌ جنین‌ شده و یا باعث‌ سقط‌ شوند. مونوکسید کربن‌ "CO" نیز در کاهش‌ انتقال اکسیژن در عروق رحمی‌ مشکل‌ ایجاد کرده و باعث‌ سقط‌ می‌‌شــود. در چندین‌ مطالعه‌‌ ارتباط آماری‌ معناداری‌ بین‌ CO و افزایش‌ نرخ سقط‌ جنین‌ گزارش شده‌ است‌، "no2" نیز همانند سایر آلاینده‌های‌ هوا می‌‌تواند در میزان سقط‌ مؤثر باشد.

سطح‌ معمولی‌ دی‌‌اکسید نیتروژن به‌ همان اندازه که‌ سیگار کشیدن باعث‌ افزایش‌ سقط‌ جنین‌ می‌‌شود، مضر است‌ و ذرات آلودگی‌ در جفت‌ جنین‌‌ها مشاهده شده‌ است‌. دی‌‌اکســید گوگرد "so2" نیز باعث‌ کاهش‌ سنتز DNA و ایجاد مشکلات کروموزومی‌ می‌‌شود که‌ درنتیجه‌ می‌‌تواند با افزایش‌ سقط‌ جنین‌ و ناباروری‌ در ارتباط باشد. در مطالعه‌‌ای‌ نشان داده شده‌ است‌ که‌ خطر سقط‌ جنین‌ در جمعیت‌ عمومی‌ که‌ در مواجهه‌ با غلظت‌ بالای‌ no2 و so2 و محصولات حاصل‌ از احتراق زغال‌ســنگ‌ قرار داشتند به‌‌صورت قابل‌ ملاحظه‌‌ای‌ افزایش‌ یافته‌ است، به‌‌طور‌کلی‌ جوامع‌ از طریق‌ کاهش‌ ســطح‌ آلاینده‌های‌ هوا می‌‌توانند بار بیماری‌‌های‌ مربوط به‌ سکته‌، بیماری‌‌های‌ قلبی‌، سرطان ریه‌ و تنفسی‌ حاد و مزمن‌ را کاهش‌ دهند.

برآوردهاي سازمان بهداشت‌ جهانی‌ درخصوص پیامدهاي آلودگی‌‌هوا

سازمان بهداشت‌ جهانی‌ اعلام می‌‌دارد که‌ بیش‌ از 3 میلیون نفر در اثر تنفس‌ در فضای‌ شهری‌ سالیانه‌ جان خود را از دست‌ می‌‌دهند، تا جایی‌‌ که‌ اگر اقدامی‌ نشود این‌ رقم‌ تا 2050 میلادی‌ دو‌برابر می‌‌شود، که‌ اهمیت‌ این‌ موضوع در‌خصوص شهرهای‌ بزرگی‌ که‌ در کشورهای‌ درحال‌توسعه‌‌اند و همچنین‌ در حال نقض‌ کردن راهبردهای‌ آلودگی‌‌هوا هستند بیشتر خواهد بود.

 

در پنج‌ سال اخیر آلودگی‌‌هوا 8 درصد افزایش‌ یافته‌‌ است‌. براساس تخمین‌‌های‌ سازمان بهداشت‌ جهانی‌ این‌ آلودگی‌ 3 میلیون مرگ "نابالغ‌" را سالیانه‌ رقم‌ می‌‌زند که‌ باعث‌ شده آلودگی‌‌هوا یکی‌ از بزرگ‌ترین‌ خطرات برای‌ سلامتی‌ انسان‌ها به‌‌شــمار آید. آمار آلودگی‌ هوای‌ شهری‌ که‌ از سال‌های‌ 2011 تا 2015 سازمان بهداشت‌ جهانی‌ جمع‌‌آوری‌‌ کرده، نشان می‌‌دهد 98 درصد شــهرهای‌ با بیش‌ از 100 هزار نفر جمعیت‌ در کشورهایی‌ با درآمد متوسط‌ و پایین‌، راهبردهای‌ سازمان بهداشت‌ جهانی‌ را رعایت‌ نمی‌‌کنند. شهرهایی‌ که‌ بدترین‌ کیفیت‌ هوا را به‌‌لحاظ ذرات معلق‌ 10 میکرونی‌ دارند، از میان سه‌‌هزار شهری‌ که‌ سازمان بهداشت‌ جهانی‌ آنها را بررسی‌ کرده، آلوده‌ترین‌ شــهر "او نیوشا" در نیجریه‌ است‌ که‌ 30 برابر بیشتر از استاندارد، ذرات معلق‌ 10 میکرونی‌ دارد. "پیشاور" پاکستان در رتبه‌ دوم قرار گرفته‌ و بعد از آن "زابل‌" ایران به‌ چشم‌ می‌‌خورد.

تأثیرات بهداشتی‌ _ اقتصادي آلودگی‌‌هوا در جهان

مهم‌‌ترین‌ آلاینده هوای‌ آزاد که‌ در تمام دنیا به‌‌منظور بیان کیفیت‌ هوا به‌ کار گرفته‌ می‌‌شود ذرات معلق‌ ریز " PM2.5" هســتند که‌ به‌‌عنوان شاخص‌ مناسبی‌ از وضعیت‌ کیفیت‌ هوا شــناخته‌ می‌‌شود. براساس مطالعه‌ معتبر بین‌‌المللی‌ منتشر شده در این‌ زمینه‌ توسط‌ Burnett و همکاران در سال 2018 از بین‌ علل‌ مرگ‌های‌ منتسب‌ به‌ آلودگی‌‌هوا، بیماری‌ ایسکمیک‌ قلبی‌ "IHD" سکته‌‌های‌ مغزی‌ "Stroke" بیماری‌ انسدادی‌ مزمن‌ ریه‌، سرطان ریه‌ و عفونت‌ دستگاه تنفسی‌ تحتانی‌ بیشترین‌ میزان را به‌ خود اختصاص داده‌اند، تعداد موارد مرگ منتسب‌ به‌ مواجهه‌ بلند‌مدت با "pm2.5" هوای‌ آزاد در دنیا به‌ تفکیک‌ گروه‌های‌ سنی‌ و علت‌ مرگ در نمودار ١ آورده شده‌ است‌.

همچنین‌ آلودگی‌‌هوا به‌‌دلیل‌ ایجاد بیماری‌ در انســان ممکن‌ اســت‌ پیامد‌های‌ زیان‌باری‌ برای‌ اقتصاد جهان داشته‌‌ باشد. سازمان بهداشت‌ جهانی‌ هشدار داده است‌ که‌ افزایش‌ بیماری‌‌های‌ ناشی‌ از آلودگی‌ ‌هوا پیامدهای‌ مالی‌ و زیان‌های‌ اقتصادی‌ فراوانی‌ را بر سازمان‌ها، برنامه‌‌های‌ سلامتی‌ دولت‌‌ها و خود افراد تحمیل‌ می‌‌کند. غیبت‌ از مدرسه‌ یا تعطیلی‌ مدارس به‌‌ علت‌ آلودگی‌‌ هوا افراد را از فرصت‌‌های‌ آموزشی‌ محروم می‌‌کند، آلودگی‌‌هــوا هزینه‌‌هایی‌ را بر زندگی‌ مردم تحمیل‌ می‌‌کنــد که‌ ازجمله‌ آن به‌ کاهش‌ سلامتی‌ و طول عمر افراد، کاهش‌ بهره‌وری‌، افزایش‌ هزینه‌‌های‌ بهداشتی‌ درمانی‌، عدم استفاده کامل‌ از منابع‌ و امکانات اقتصادی‌ ایجاد شده، افزایش‌ هزینه‌‌های‌ دولت‌ جهت‌ کنترل آلودگی‌ می‌‌توان اشاره کرد.

مطالعات پژوهشگران در شهر بارسلون نشان داده است‌ که‌ در صورت رسیدن غلظت‌ "pm_10" سالیانه‌ به‌ مقادیر استانداردهای‌ سازمان بهداشت‌ جهانی‌ حدود 1600 یورو به‌‌ازای‌ هر نفر صرفه‌‌جویی‌ اقتصادی‌ خواهد داشت‌، سازمان بهداشت‌ جهانی‌ برآورد کرده که‌ هزینه‌ سالیانه‌ صرف شده برای‌ بخش‌ سلامت‌ و بهداشت‌ براثر آلودگی‌‌هوا در اتریش‌، فرانسه‌ و سوئیس‌ حدود 30 میلیارد پوند است‌، همچنین‌ با استفاده از اطلاعات مربوط به‌ مراقبت‌‌های‌ سرپایی‌ برای‌ بیماری‌‌های‌ تنفسی‌ از داده‌ های‌ بیمه‌ سلامت‌ جهانی‌ در تایوان طی‌ سال‌های‌ 2006 تا 2012 برآوردها نشان می‌‌دهد که‌ کاهش‌ یک‌‌ واحدی‌ در شاخص‌ کیفیت‌ هوا "AQI" به‌ 2/3 میلیارد دلار صرفه‌‌جویی‌ در هزینه‌‌های‌ سرپایی‌ مربوط به‌ تنفس‌ در سال منجر می‌‌شود.

با توجه‌ به‌ اینکه‌ میانگین‌ شاخص‌ کیفیت‌ هوا در طول دوره مطالعه‌ برابر با 32 بود، حذف کامل‌ آلودگی‌‌هوا باعث‌ کاهش‌ تقریباً 8 درصدی‌ هزینه‌ بهداشت‌ ملی‌ در سال می‌‌شود. نتایج‌ مطالعه‌ این‌ مفهوم مهم‌ را ارائه‌ می‌‌دهد که‌ هزینه‌ کنترل انتشار آلاینده‌های‌ هوا را می‌‌توان با کاهش‌ هزینه‌‌های‌ مراقبت‌‌های‌ بهداشتی‌ جبران کرد، علاوه‌ بر این‌ شواهد نشان‌ می‌‌دهد که‌ آلودگی‌‌هوا به‌‌طور تصاعدی‌ بر هزینه‌‌های‌ بهداشتی‌ تأثیر می‌‌گذارد.

تأثیرات آلودگی‌‌هوا بر سلامت‌ جامعه‌ در ایران

براساس گزارش سازمان بهداشت‌ جهانی‌ درخصوص کیفیت‌ هوا در سال 2022 در بین‌ 131 کشور جهان که‌ به‌ ایستگاه سنجش‌ این‌ آلاینده مجهز هستند ایران از منظر آلاینده "pm2.5" با میانگین‌ غلظت‌ سالیانه‌ 32/5 میکروگرم بر متر‌مکعب‌ در رتبه‌ 21 آلودگی‌ قرار دارد. این‌ در حالی‌ است‌ که‌ براساس گزارش کیفیت‌ هوای‌ جهانی‌ سال 2020 در بین‌ 106 کشور جهان "که‌ مجهز به‌ ایستگاه سنجش‌ این‌ آلاینده هستند" کشورمان از منظر آلاینده PM2.5 با میانگین‌ غلظت‌ سالیانه‌ 27/2 میکروگرم بر متر‌مکعب‌ در رتبه‌ 23 آلودگی‌ قرار دارد و در نســخه‌ 2019 این‌ گزارش، ایران با میانگین‌ غلظت‌ 24/3 میکروگرم بر متر‌مکعب‌ در رتبه‌ 27 قرار داشت‌. از بین‌ 92 پایتخت‌ جهان که‌ به‌ سیستم‌ پایش‌ آلاینده pm2.5 مجهز هستند، شهر تهران با میانگین‌ غلظت‌ سالیانه‌ 29 میکروگرم بر متر‌مکعب‌ جایگاه نوزدهم‌ آلودگی‌ را کسب‌ کرده است‌. سه‌ کلان‌شهر دهلی‌ در هند، داکا در بنگلادش و اولان‌باتور در مغولستان در رتبه‌ اول تا سوم آلوده‌ترین‌ پایتخت‌‌های‌ جهان قرار دارند.

در گزارشی‌ که‌ وزارت بهداشت‌، درمان و آموزش پزشکی‌ با همکاری‌ مرکز تحقیقات کیفیت‌ هوا و تغییر اقلیم‌ دانشگاه علوم پزشکی‌ شهید بهشتی‌ در سال 1400 تهیه‌ کرد، میانگین‌ تعداد مرگ کل‌ منتسب‌ به‌ مواجهه‌ طولانی‌‌مدت با ذرات معلق‌ pm2.5 صرفاً در بزرگسالان بالاتر از 30 سال در شهرهای‌ مورد مطالعه‌ همان سال، 20837 نفر است‌.

 

نتایج‌ نشان‌ می‌‌دهد در سال 1400 به‌‌طور میانگین‌ جزء مرگ کل‌ منتسب‌ به‌ ذرات معلق‌ در کشور برابر با 12/59 درصد است‌. بر‌اساس این‌ گزارش تعداد مرگ‌و‌ میر کل‌ "همه‌ علل‌" در بزرگسالان بالاتر از 30 سال منتسب‌ به‌ آلاینده pm2.5 طی‌ سال 1400 در شهر تهران به‌‌طور میانگین‌ 6398 نفر است‌، برآورد می‌‌شود که‌ با احتساب پدیده ریز‌گردها، جمعیتی‌ بالغ‌ بر 35 میلیون نفر، یعنی‌ حدود نیمی‌ از جمعیت‌ کل‌ کشور در معرض درجاتی‌ از آلودگی‌‌هوا قرار دارند. این‌ مشکل‌ نه‌‌تنها سلامت‌ مردم را به‌ خطر می‌‌اندازد، بلکه‌ به‌‌علت‌ افزایش‌ نیاز به‌ خدمات مراقبتی‌، بهداشتی‌ و فوریت‌‌های‌ پزشکی‌ که‌ برای‌ جمعیت‌ تحت‌‌تأثیر انجام‌ می‌‌شود، هزینه‌‌های‌ زیادی‌ را بر حوزه سلامت‌ تحمیل‌ خواهد کرد.

 

براساس گزارش وزارت بهداشت‌، درمان و آموزش پزشکی‌ با همکاری‌ مرکز تحقیقات کیفیت‌ هوا و تغییر اقلیم‌ دانشگاه علوم پزشکی‌ شهید بهشتی‌ در سال 1400 کل‌ هزینه‌‌های‌ مرتبط‌ با مرگ‌و‌میر ناشی‌ از همه‌ علل‌ منتسب‌ به pm2.5 در کشور طی‌ سال 1400 برابر 11/3 میلیارد دلار برآورد شده‌ است‌. کل‌ هزینه‌‌های‌ مرتبط‌ با مرگ‌و‌میر ناشی‌ از همه‌ علل‌ منتسب‌ به‌ pm2.5 در سال 1400 در شهر تهران به‌‌طور میانگین‌ برابر با 3400/67 میلیون دلار "سه‌‌میلیارد و چهارصد میلیون دلار" است‌.

 

نکته‌ کلیدی‌ این‌ میزان خسارت بالا آن است‌ که‌ در‌صورتی‌‌که‌ این‌ مبلغ‌ به‌‌ جای‌ هزینه‌‌ کرد برای‌ درمان و خسارت‌های‌ وارده در جهت‌ جلوگیری‌ از انتشار آلاینده‌ها استفاده شود، علاوه‌بر کنترل پیامدهای‌ مرگ و بیماری‌ منتسب‌ به‌ بهبود کیفیت‌ زندگی‌ به‌‌شکل‌ پایدار و اصولی‌ منجر خواهد شد.

تأثیرات بهداشتی‌ آلودگی‌‌هوا در ایران

در سال 1400 میانگین‌ ســالیانه‌ غلظت‌ ذرات معلق‌٥ .pm2.5 در شــهرهای‌ مورد مطالعه‌ "تهران، اهواز، مشهد، تبریز، شیراز، اصفهان، ایلام، سنندج، همدان، خرم‌آباد، اراك، کرج، کرمانشاه، آبادان، شهرکرد، یزد، ارومیه‌، کرمان، قزوین‌، بیرجند، قم‌، زابل‌، بجنورد، زنجان، بوشهر، اردبیل‌ و زاهدان" بیش‌ از 6 برابر استاندارد سازمان جهانی‌ بهداشــت‌ و بیش‌ از 2/5 برابر استاندارد ملی‌ بوده است‌. بالاترین‌ و پایین‌‌ترین‌ میانگین‌ غلظت‌ سالیانه‌ ذرات± معلق‌ pm2.5 در سال 1400 به‌‌ترتیب‌ مربوط به‌ شهرهای‌ زابل‌ و اردبیل‌ است‌ و در شهر تهران  13/16 ± 30/99 میکروگرم بر متر‌مکعب‌ است‌. در سال 1400 به‌‌طور میانگین‌ 242 روز میانگین‌ غلظت‌ روزانه‌ ذرات معلق‌ pm2.5 در شهرهای‌ مذکور بالاتر از استاندارد روزانه‌ سازمان جهانی‌ بهداشت‌ بوده است‌ که‌ بالاترین‌ تعداد روزها مربوط به‌ مشهد با 357 روز طی‌ سال 1400 است‌. در تهران در ســال 1400، 355 روز میانگین‌ غلظت‌ روزانه‌ ذرات معادل pm2.5 بالاتر از استاندارد روزانه‌ سازمان جهانی‌ بهداشت‌ بوده است‌.

 

‌طی‌ سال 1400 در شهرهای‌ مورد مطالعه‌ ایران تقریباً 16/7 درصد از روزهای‌ سال شاخص‌ کیفیت‌ هوا ذرات معلق‌ pm2.5 در محدوده هوای‌ خوب "پاك" 62/6 درصد در محدوده هوای‌ قابل‌‌قبول، 16/5 درصد در محدوده هوای‌ ناسالم‌ برای‌ گروه‌های‌ حساس، 3/4 درصد در محدوده هوای‌ ناسالم‌ برای‌ همه‌ گروه‌ها، 0/4 درصد در محدوده هوای‌ خیلی‌ ناســالم‌، 0/4 درصد در محدوده هوای‌ خطرناك است‌ که‌ نسبت‌ به‌ سال 1399 تعداد روزهای‌ دارای‌ هوای‌ خوب حدود 5 درصد کاهش‌ یافته‌ است‌. بیشترین‌ تعداد روز هوای‌ خوب مربوط به‌ شهر اردبیل‌ "297 روز" است‌. شهرهای‌ تهران، مشهد، اهواز، اصفهان و کرج دارای‌ کمتر از 10 روز هوای‌ خوب در سال 1400 بوده‌اند. بیشترین‌ تعداد روزهای‌ هوای‌ خطرناك در سال 1400 مربوط به‌ شهر زابل‌ "15 روز" بوده است‌.

 

با توجه‌ به‌ نتایج‌ گزارش‌های‌ کمّی‌‌ســازی‌ منتشر شده وزارت بهداشــت‌، درمان و آموزش پزشکی‌ طی‌ سال‌های‌ 1395، 1396، 1397، 1398، 1399 و 1400 به‌‌ترتیب‌ به‌‌طور میانگین‌ 9/36، 8/89، 7/67، 7/0، 8/0 و 12/59 درصد از مرگ‌های‌ طبیعی‌ منتسب‌ به‌ مواجهه‌ طولانی‌‌مدت با ذرات معلق‌ pm2.5 در شهرهای‌ مورد مطالعه‌ با جمعیت‌ تقریبی‌ 35 میلیون نفر اســت‌. با توجه‌ به‌ کاهش‌ غلظت‌ ذرات معلق‌ طی‌ سال‌های‌ 1395 تا 1398، درصد مرگ‌های‌ منتسب‌ نیز به‌ مقدار جزئی‌ کاهش‌ یافته‌‌ است، اما این‌ روند در سال 1399 و 1400 متوقف‌ و افزایشی‌ شده‌ است‌.

طی‌ سال‌های‌ 1395، 1396، 1397، 1398، 1399 و 1400 به‌‌ترتیب‌ به‌‌طور میانگین‌ 16/3، 15/8، 14/7، 13/97، 14/28 و 14/93 درصد از مرگ‌ها به‌‌علت‌ بیماری‌‌های‌ ایسکمیک‌ قلبی‌ "سکته‌ قلبی‌" منتسب‌ به‌ مواجهه‌ طولانی‌‌مدت با ذرات معلق‌ pm2.5 در شهرهای‌ مورد مطالعه‌ است‌. در سال‌های‌ 1395 تا 1400 به‌‌ترتیب‌ به‌‌طور میانگین‌ 16/5، 15/37 ، 14/85، 13/87، 14/34 و 14/6 درصد از مرگ‌ها به‌‌علت‌ سکته‌ مغزی‌ منتسب‌ به‌ مواجهه‌ طولانی‌‌مدت با ذرات معلق‌ pm2.5 است‌. طی‌ سال‌های‌ 1395 تا 1400 به‌‌ترتیب‌ به‌‌طور میانگین‌ 11/9، 10/97، 9/19، 7/99، 9/39 و 14/89 درصد از مرگ‌ها به‌‌علت‌ سرطان ریه‌ منتسب‌ به‌ مواجهه‌ طولانی‌‌مدت با ذرات معلق‌ pm2.5 است‌. طی‌ سال‌های‌ 1395 تا 1400 به‌‌ترتیب‌ به‌‌طور میانگین‌ 14/12، 13/09، 11/12، 9/99، 11/9 و 11/49 درصد از مرگ‌ها به‌‌علت‌ بیماری‌‌های‌ مزمن‌ انسداد ریوی‌ منتسب‌ به‌ مواجهه‌ طولانی‌‌مدت با ذرات معلق‌ ٥.٢PM است‌. " تحریریه"

نقش خودروهای داخلی در آلودگی هوا و تصادفات

بنا بر گزارش وزارت بهداشت ایران از سال 1395 تا سال 1400 بیش از 76 هزار نفر مرگ منتسب به آلودگی هوا داشتند. البته این آمار تنها به خسارت جانی هوای آلوده بر گرده جامعه است. تعطیلی‌های گاه و بیگاه مدارس و ادارات، مهاجرت‌ اجباری و… از دیگر مواردی است که هوای آلوده منجر به آن می‌شود، کم نیست تعداد روزهایی که شهروندان کلانشهرها به سختی دو سه متر آنطرف‌تر از خود را می‌بینند. گاه حتی مجبور به خانه‌نشینی هم شده‌اند. وضعیتی که به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس منجر به افسردگی و کاهش پویایی اجتماعی می‌شود.

مسئول این مرگ‌ومیرهای گسترده، افسردگی و… چه کسانی هستند؟ کدام سازمان یا نهاد باید پاسخگوی راندن مهاجران از شهر و کاشانه خود باشد؟ مرگ‌ومیرهای ناشی از آلودگی هوا از آن دست مسائلی است که نه دولت گردن می‌گیرد نه مجلس و نه سازمان‌های عریض و طویل دولتی.

عوامل آلودگی هوا در یک قاب

به طور کلی عوامل ایجاد آلودگی هوا به دو دسته ثابت و متحرک تقسیم می‌شوند. منابع ثابت شامل صنایع، تجاری و خانگی، تبدیل انرژی، پایانه‌های مسافربری و جایگاه‌های عرضه سوخت می‌شود.منابع متحرک نیز همان وسایل نقلیه است که شامل خودروهای شخصی، موتورسیکلت‌ها، اتوبوس‌ها‌های شرکت واحد و سرویس و خودروهای باری سنگین و سبک را شامل می‌شود.

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان "پویایی‌شناسی آلودگی هوا" به بررسی عوامل مختلف و سهم هر کدام از آنها پرداخت. بر اساس این گزارش، درصد آلاینده‌های گازی از منابع متحرک از 48 درصد در شهر کرج تا 69 درصد در شهر اهواز متغیر است. از نظر آلاینده‌های گازی، اغلب کلانشهرها به جز کرج و اصفهان، منابع متحرک نقش مهم‌تری دارند. برای انتشار ذرات معلق نیز در سه کلانشهر تهران، اهواز و تبریز، منابع متحرک نقش مهم‌تری دارند. در حالی‌که در سایر کلانشهرها، منابع ثابت، نقش کلیدی را ایفا می‌کنند.

پرده اول، بررسی نقش خودروها

حالا باید به این سوالات پاسخ داد که خودروها "منابع متحرک" هر کدام چقدر به آلودگی هوا دامن می‌زنند؟ خودروهای فرسوده در این ماجرا چه نقشی ایفا می‌کنند و در نهایت نقش خودروسازهای داخلی در این چرخه و گرفتن جان انسان‌ها چیست؟

در واقع پاسخ دادن به دو سوال اول می‌تواند ما را به پاسخ سوال آخر نزدیک کند؛ همچون قطعات پازلی که کنار هم چیده می‌شود. داده‌های مرکز پژوهش‌های مجلس به این سوالات پاسخ می‌دهد.خودروهای سواری بیشترین نقش را در انتشار ذرات معلق "pm2.5" با سهمی حدود 16 درصد دارد. پس از خودروهای سواری، موتورسیکلت بیشترین نقش را داد با سهمی حدود 14 درصد. اتوبوس‌ها و کامیون‌ها نیز به ترتیب حدود 13 درصد و حدود 10 درصد سهم دارند.

پرده دوم، بررسی نقش خودروهای فرسوده

کیفیت خودرو یکی از عوامل اصلی در ایجاد آلودگی از منابع متحرک است که ارتباط مستقیمی با سن خودرو دارد. آمارهای متفاوتی از تعداد وسایل نقلیه فرسوده در کشور ارائه می‌شود.سال گذشته، تیمور حسینی، جانشین پلیس راهور در یک برنامه تلویزیونی گفت که 17 میلیون خودرو فرسوده در کشور داریم. مرکز پژوهش‌های مجلس هم تعداد خودروهای در مرز فرسودگی را حدود 10 میلیون و 400 هزار گزارش کرد. هر دو آمار بیانگر تعداد بالای خودروهای فرسوده در کشور است.

هیئت دولت از سال 1393 تصمیم گرفت که به جای گرفتن هر گونه‌ اعطای وجه نقدی برای از رده خارج کردن خودروهای فرسوده به گواهی اسقاط روی آورد. این تصمیم منجر به رشد چشمگیر عرضه و تقاضای گواهی اسقاط خودرو شد؛ به گونه‌ای که آمار اسقاط از 71 هزار گواهی در سال 92 به 377 هزار گواهی در سال 93 رسید.

پرده آخر، نقش خودروسازهای داخلی

اما این تصمیم هیئت دولت فقط برای خودروهای وارداتی بود. مرکز پژوهش‌های مجلس در بخش دیگری از گزارش خود نوشت که معافیت خودروسازان داخلی از گواهی اسقاط از یک سو و ممنوعیت واردات خودرو از سوی دیگر به کاهش چشمگیر اسقاط خودرو "70 درصد" در سال 97 منجر شد.روند کاهش اسقاط خودرو در سال‌های 98 و 99 ادامه داشت که تعطیلی مراکز اسقاط خودرو را به همراه داشت. در سه سال اخیر بیش از 85 درصد از مراکز اسقاط خودرو تعطیل شدند و با ظرفیت اندک باقی‌مانده خود در حال فعالیت هستند.

مرکز پژوهش‌های مجلس اخیرا در "بیانیه سیاستی در خصوص صنعت و بازار خودرو" نوشت که برای کاهش خودروهای فرسوده و جلوگیری از بحران اجرای ماده 10 قانون ساماندهی صنعت خودرو ضروری است، طبق ماده این قانون، تولیدکنندگان خودرو موظف هستند که به ازای تولید هر چهار دستگاه خودرو یا موتورسیکلت، گواهی اسقاط معادل آن را از مراکز اسقاط دریافت کنند.

توضیحات بالا نشان می‌دهد که خودروهای داخلی به دو صورت در گرفتن جان ایرانیان نقش دارد: تصادفات و آلودگی هوا.بر اساس گزارش‌های رسمی از جمله سازمان پزشک قانون و اظهارات مقامات دولتی سالانه حدود 17 هزار نفر در تصادفات جاده‌ای جان خود را از دست می‌دهند. تعداد زیادی نیز دچار معلولیت می‌شوند.پلیس راهور نیز بارها از کیفیت خودروهای داخلی و نقشی که در تصادفات دارند، انتقاد کرده است. اما به نظر می‌رسد آمارهای هولناک مرگ‌ومیر ناشی از تصادفات و آلودگی هوا چندان به چشم دولت و خودروسازان نمی‌آید. "پایگاه خبری تحلیلی دیدبان ایران"

ارائه راهکارهای فناورانه برای رفع چالش‌ آلودگی هوا از سوی دانش بنیان‌ها

محمدعلی داستان رئیس پارک استان مرکزی در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به نقش پارک‌های علم و فناوری در بین المللی سازی فعالیت دانش بنیانی کشور گفت: پارک‌های علم و فناوری به نوعی نمایشگاهی از دستاوردهای جمهوری اسلامی هستند که با تقویت شرکت‌های دانش بنیان می‌توانند نقش بسیار مهمی در توسعه صادرات محصولات دانش بنیان داشته باشند از این رو هر نهادها در تقویت پارک‌ها و شرکت‌های دانش بنیان هم افزاتر باشد قطعا می‌توانیم در این مسیر گام‌های موثرتری برداریم.

وی با اشاره به ماموریت گرا شدن پارک‌های فناوری در راستا حل معضلات منطقه‌ای اظهار کرد: یکی از چالش‌های شهرهای بزرگ، آلودگی هوا است از این رو در پارک استان مرکزی حوزه فناورانه انرژی‌های تجدید پذیر جایگاه خوبی پیدا کرده و شرکت‌هایی برای توسعه فناوری‌های انرژی‌های تجدید پذیر در این پارک مستقر شده‌اند، همچنین تولید فیلترهایی برای جذب آلاینده‌های کارخانجات از دیگر محصولات تولیدی در این پارک است.

وی در پایان یکی از چالش‌های این استان را آب عنوان کرد و افزود: برخی از شرکت‌های های مستقر در این پارک راهکارهایی برای مصرف بهینه آب ارائه کردند، شرکت‌های دانش بنیان باید به سمت حل مشکلات مردم و جامعه گام بردند که این امر در سایه حمایت از آنها محقق می‌شود.