به گزارش پایگاه خبری پزشکان و قانون (پالنا)، در گزارش نظارتی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی اعلام شده است که سهم پارساهای غیرقابل پذیرش یا پایان‌نامه‌ها و رساله‌هایی که بیش از ۳۰ درصد با سایر آثار علمی مشابهت دارند، از کل پارساهای همانندجویی شده بیش از ۴۰ درصد است و این میزان نشان‌دهنده وضعیت بسیار نامطلوب به لحاظ رعایت علمی و حقوق مالکیت فکری است.

در بخش اول این گزارش میزان رعایت تبصره‌های مختلف این قانون توسط دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی و پژوهشی زیر نظر وزارت علوم و بهداشت، دانشگاه آزاد اسلامی و ... مورد بررسی قرار گرفت.

در این گزارش عنوان‌ شده که بیشتر از ۹۰ درصد آثار علمی خرید و فروش‌ شده مذکور مربوط به دانشگاه‌های غیر دولتی بوده است.

این گزارش عملکرد دانشگاه‌ها و سایر مؤسسات آموزشی و پژوهشی وابسته به وزارت علوم را در عضویت و ثبت پیشنهاده‌ها، رساله‌ها و پایان‌نامه‌های دانشجویی در سامانه ایرانداک با عملکرد مطلوب ارزیابی کرده است. با این حال بر اساس این گزارش در خصوص مهر و موم یا پلمب یا توقف محل بنگاه و یا پایگاه الکترونیکی متخلف در سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۱، وزارت علوم افت عملکرد داشته است.

دانشگاه آزاد اسلامی نیز در مجموع تنها حدود ۱۴ درصد از آثار علمی شامل پیشنهاده‌ها، پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشجویی را همانندجویی کرده است. همچنین طبق گزارش ایرانداک این دانشگاه تا سال ۱۴۰۱ تنها حدود ۲۲ هزار اثر علمی را ثبت و درخواست همانندجویی کرده است.

در این گزارش نظارتی عنوان شده است که برای بررسی میزان اثرگذاری قانون، بر تعداد موارد تقلب و تخلف در تهیه آثار علمی نیاز به شاخص‌های از جمله "میزان رشد پرونده‌های ارجاع‌داده‌شده به مراجع قضایی در موضوع تقلب" "تعداد درگاه‌های الکترونیکی کشف‌شده" "تعداد شرکت‌های پلمب‌شده" "تعداد پارساهای غیرقابل‌قبول به لحاظ مشابهت" و ... است. ولی از میان این شاخص‌ها تنها "تعداد پارساهای غیرقابل قبول" و روند رشد آن‌ها به تفکیک برخی از زیرنظام‌ها در دسترس است.

بر اساس این گزارش تقلب در آثار علمی تنها معطوف به مشابهت در متن اسناد نیست و دیگرسپاری تهیه آثار علمی "برای مثال از طریق خرید و فروش" مهم‌ترین نوع تخلف علمی در ایران است و آمار این تخلف از طریق مشابهت‌یابی قابل دسترس نیست. پارساهای غیرقابل پذیرش، پایان‌نامه‌ها و رساله‌هایی هستند که با سایر آثار علمی بیش از ۳۰ درصد مشابهت دارند.

"قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی" برای مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی دانشگاهی مانند پیشنهاده ها، مقاله ها، پایان نامه ها و رساله های دانشجویی در ۱۴ شهریورماه ۱۳۹۶ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.

در این قانون برای تخلف و تقلب در تهیه آثار مذکور توسط اشخاص حقیقی و حقوقی جرم انگاری شده و وظایفی برای متولیان اصلی آموزش عالی کشور یعنی وزارتخانه های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با هدف پیشگیری و مقابله با تخلف و تقلب در تهیه آثار علمی تعیین شده است. در این گزارش عملکرد این دستگاه ها و مؤسسات وابسته به آنها در اجرای این قانون از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ بررسی شده است.

در "قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی" درخصوص "تهیه، عرضه و یا واگذاری آثاری ازقبیل رساله، پایان نامه، مقاله، طرح پژوهشی، کتاب، گزارش یا سایر آثار مکتوب و یا ضبط شده پژوهشی ـ علمی و یا هنری اعم از الکترونیکی و غیرالکترونیکی" به صورت غیرقانونی، توسط هر شخص حقیقی و حقوقی جرم انگاری شده است.

در تبصره ۴ ماده واحده، بازرسان وزارتخانه های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در اجرای این قانون و مطابق قانون آیین دادرسی کیفری، به عنوان ضابطان خاص معرفی شده اند.

"قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی" دو بخش مهم پیشگیری و مجازات را برای مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی تعیین کرده و تکالیفی برای همه دستگاه های مرتبط از جمله وزارتخانه های علوم و بهداشت و دانشگاه ها، پژوهشگاه ها، مؤسسه های آموزش عالی، پژوهشی و فناوری دولتی و غیردولتی زیر نظر این وزارتخانه ها و همچنین حوزه های علمیه در نظر
گرفته است.

بنابراین نقش دو وزارتخانه فوق و مؤسسات وابسته به آنها و دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی غیردولتی ازجمله دانشگاه آزاد اسلامی برای اجرای این قانون حیاتی است.

تبصره ۴ _ تعیین بازرسان وزارتخانه های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به عنوان ضابط خاص _ وزارتین علوم و بهداشت

تبصره ۳ _ مهر و موم "پلمب" یا توقف محل بنگاه و یا پایگاه الکترونیکی متخلف مندرج به درخواست یکی از وزارتین علوم و بهداشت یا سایر مراجع مربوطه و با دستور مراجع قضایی _ وزارتین علوم و بهداشت

تبصره ۷ _ ۱. ترویج فرهنگ احترام به حقوق مالکیت فکری از طریق گنجاندن دروس ذیربط و اصلاح سرفصل برنامه های درسی و برگزاری کارگاه های آموزشی.

۲. الزام دانشگاه ها و مؤسسات آموزشی و پژوهشی به اعمال نظارت دقیق بر رعایت حقوق مالکیت فکری در آثار علمی و پایان نامه ها و رساله های دانشجویی.

۳. اعمال مجازات انتظامی اخراج دانشجو یا ابطال پایان نامه و رساله یا مدرک تحصیلی در صورت احراز جرم موضوع این قانون با توجه به میزان تخلف.

۴. اعمال مجازات انتظامی تنزل رتبه یا پایه عضو هیئت علمی، اخراج، لغو قرارداد در صورت احراز جرم موضوع این قانون در آثار علمی با توجه به میزان تخلف. | وزارتین علوم و بهداشت

تبصره ۹ _ ثبت و تأیید پیشنهاده ها "پروپوزالها" پایان نامه ها و رساله های دانشجویان تحصیلات تکمیلی در سامانه های اطلاعاتی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران "ایرانداک" _ وزارتین علوم و بهداشت، دانشگاه آزاد اسلامی و همه مؤسسه های آموزشی و پژوهشی

تبصره ۱۰ _ تدوین آیین نامه اجرایی _ وزارتین علوم و بهداشت

وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با توجه به تکالیفی که قانون برعهده آن گذاشته است، در دو بخش:

الف _ پیشگیری از وقوع تقلب
ب _ مقابله قانونی و قضایی با تقلب و تخلف در تهیه آثار علمی، اقداماتی را انجام داده که در ادامه به آنها پرداخته خواهد شد:

براساس داده های این جدول درمجموع ۱۲۵۱ پرونده توسط کارگروه های اخلاق در پژوهش دانشگاه ها و سایر مؤسسات آموزشی و پژوهشی دریافت شده است. از این تعداد، ۳۴۶ پرونده به هیئت انتظامی اعضای هیات علمی/ کمیته انضباطی دانشجویان ارجاع شد که ۲۰۴ مورد یعنی حدود ۶۰ درصد از پرونده ها مربوط به اعضای هیات علمی بوده است.

برخی دیگر از اقدامات پیشگیرانه این وزارتخانه شامل موارد زیر است:

1_ مکاتبه با شرکت های خدمات ارتباطی تلفن همراه برای جلوگیری از ارسال پیامک های تبلیغات غیرمجاز مرتبط با تقلب علمی.

2_ تبیین قانون در رسانه ملی.

3_ اقدام برای معرفی و تعیین ضابطین خاص.

4_ مکاتبه با رؤسای دانشگاه ها برای تأکید بیشتر بر لزوم اتخاذ تدابیر لازم برای پیشگیری از وقوع تقلب علمی.

5_ اعلام اسلامی دانشجویان متخلف به دانشگاه مربوط.

تعداد ۱۲۲ دانشگاه و مؤسسه آموزشی و پژوهشی، بالغ بر ۲۶ هزار عضو هیات علمی و بالغ بر ۱۶۶ هزار دانشجو وابسته به وزارت علوم در ایرانداک عضو شده اند.

با توجه به موراد فوق میتوان گفت اقدام های کنشی و پیشگیرانه وزارت علوم در خصوص اجرای قانون و پیشگیری از تقلب در تهیه آثار علمی مطلوب بوده و تداوم این اقدامها با نظارت و مدیریت جدی ضروری است.

این وزارتخانه برای مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی و در راستای تبصره ۳ "قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی" از سال ۱۳۹۷ اقدام به شناسایی اشخاص حقیقی و حقوقی و وبسایت ها کرده است که در تهیه متقلبانه آثار علمی مانند پایان نامه، رساله و مقاله فعالیت دارند.

در این راستا تا شهریورماه سال ۱۴۰۰ این وزارتخانه اقدام به پلمپ و جمع آوری وسایل، مدارک و مستندات ۲۷ مؤسسه غیرمجاز فعال در تهیه آثار علمی کرده است. همچنین ۴۶ شخص حقوقی، ۴۹ شخص حقیقی،۵۷ سایت و کانال تلگرامی و ۱۳۸ خط تلفن ثابت و سیار شناسایی و اقامه شکایت در دادسرای عمومی و انقلاب تهران کرده است.

موضوع شکایتها اغلب علیه تبلیغ غیرمجاز تهیه آثار علمی و خرید و فروش مقاله، رساله و پایان نامه و جعل مدارک دانشگاهی بوده که تا سال ۱۴۰۱ شامل ۱۵۰۰ مقاله و ۵۰۰۰ پایان نامه و رساله بوده است. بالای ۹۰ درصدآثار علمی خرید و فروش شده مذکور مربوط به دانشگاه های غیردولتی بوده است.

این وزارتخانه در سال ۱۳۹۹ نیز تعداد مقاله های مورد شکایت تا این سال را ۱۵۰۰ مورد و تعداد پایان نامه ها و رساله ها را ۵۰۰۰ مورد گزارش کرده بود. عدم تغییر این تعداد نشان دهنده افت عملکرد این وزارتخانه در راستای تبصره ۳ قانون از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۱ است.

دانشگاه ها و سایر مؤسسات آموزشی و پژوهشی وابسته به وزارت علوم در راستای تبصره ۹ این قانون با موضوع ثبت و تأیید پیشنهاده ها "پروپوزالها" پایان نامه ها و رساله های دانشجویان تحصیات تکمیلی در سامانه های اطاعاتی پژوهشگاه علوم و فناوری اطاعات ایران "ایرانداک" عملکرد مناسبی داشته اند.

در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ حدود ۱۶۷ هزار دانشجو "حدود ۶۵ درصد از دانشجویان تحصیلات تکمیلی" مرتبط با وزارت علوم عضو ایرانداک بوده اند و بالغ بر ۱۲۶ هزار درخواست همانندجویی داشته اند.

بر طبق تبصره ۹ "قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی" حوزه های علمیه و همچنین دانشگاه ها، پژوهشگاه ها، مؤسسه های آموزش عالی، پژوهشی فناوری دولتی و غیردولتی زیر نظر وزارتخانه های علوم و بهداشت ازجمله دانشگاه علمی کاربردی، دانشگاه آزاد اسلامی، جهاد دانشگاهی، مؤسسه های آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی، مؤسسه های وابسته به دستگاه های آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی، مؤسسه های وابسته به دستگاه های اجرایی و دانشگاه فرهنگیان موظف هستند پیشنهاده ها "پروپوزالها" پایان نامه ها و رساله های دانشجویان تحصیلات تکمیلی خود را که فاقد طبقه بندی هستند در سامانه های اطاعاتی پژوهشگاه علوم و فناوری اطاعات ایران "ایرانداک" ثبت و تأییدکرده و فایل تمام متن و نتیجه را همانندجویی کنند.

بر طبق گزارش ایرانداک دانشگاه ها و مؤسسات آموزشی و پژوهشی تابعه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشگاه آزاد اسلامی، مؤسسه های آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی و جهاد دانشگاهی اقدام به ثبت پیشنهاده ها "پروپوزالها" پایان نامه ها و رساله های دانشجویان تحصیلات تکمیلی خود در سامانه های اطاعاتی ایرانداک کرده اند.

تنها دانشگاه ها و مؤسسات آموزشی و پژوهشی تابعه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در راستای اجرای قانون و ثبت اطاعات مذکور عملکرد بسیار ضعیفی داشته اند و تنها ۳ مؤسسه "۴ درصد مؤسسات" تابع وزارت بهداشت در ایرانداک عضو هستند.

بیشتر شمار درخواست همانندجویی مربوط دانشگاه ها و سایر موسسه های آموزشی و پژوهشی وابسته به وزارت علوم با بالغ بر ۱۲۶ هزار و ۶۴ درخواست همانندجویی "۴۹ درخواست به ازای هر ۱۰۰ نفر دانشجوی تحصیلات تکمیلی" است.

کمترین درخواست مربوط به وزارت بهداشت با حدود ۵۶۰ مورد درخواست "۱ درخواست به ازای هر ۱۰۰ نفر دانشجوی تحصیلات تکمیلی" بوده است.

البته "مؤسسه های آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی و جهاد دانشگاهی" از نظر شاخص "تعداد به ازای هر ۱۰۰ نفر دانشجوی تحصیلات تکمیلی" در رتبه اول قرار دارند "۹۹ درخواست به ازای هر ۱۰۰نفر دانشجوی تحصیلات تکمیلی".

با توجه به اینکه وزارت بهداشت از دستگاه های اصلی متولی آموزش و پژوهش در کشور است و بالغ بر ۴۶ هزار دانشجوی تحصیلات تکمیلی در دانشگاه ها و سایر مؤسسات آموزشی و پژوهشی این وزارتخانه مشغول به تحصیل هستند، عملکرد این وزارتخانه در راستای تبصره ۹ بسیار ضعیف ارزیابی می شود.

دانشگاه پیام نور ازجمله مؤسساتی است که عملکرد مطلوبی در تحقق تبصره ۹ قانون داشته است و آمار ثبت اطلاعات واحدهای تابعه و تعداد درخواست همانندجویی مطلوبی داشته است.

این وزارتخانه در راستای تبصره ۷ با موضوع پیشگیری از تقلب، از طریق "کارگروه وزارتی اخلاق در پژوهش" و "کمیته های اخلاق در پژوهش دانشگاه ها" دو نوع اقدام انجام داده است.

یکی ترویج فرهنگ رعایت حقوق مالکیت معنوی از طریق آموزش و دیگری اعمال مجازات های انضباطی و انتظامی بر دانشجویان، اعضای هیات علمی و کارکنان متخلف بوده است که در ادامه به آنها پرداخته می شود.

وزارت بهداشت برای پیشگیری از تقلب در تهیه آثار علمی از سال ۱۳۹۶ اقدام به طراحی، برنامه ریزی، هماهنگی و اجرای حدود ۲۱ برنامه آموزشی و بهسازی در قالب های ذیل کرده است:

_ برگزاری همایش و گردهمایی به صورت سالیانه جهت اعضای هیات علمی، دانشجویان تحصیات تکمیلی و محققین آزاد.

_ برگزاری مدرسه تابستانی- مدارس تابستانی با گروه هدف های اعضای کارگروه/ کمیته های اخلاق، اعضای هیات علمی، کارشناسان کارگروه/ کمیته های اخلاق در پژوهش به صورت چهار سال پیاپی برگزار شده است.

_ برگزاری مدرسه زمستانی با گروه هدف های اعضای کمیته های تحقیقات دانشجویی به صورت دو سال پیاپی برگزار شده است.

_ برگزاری کارگاه های آموزشی به عنوان یکی از اقدامهای لازم برای کسب امتیاز ارزشیابی سالیانه، به صورت سالیانه توسط کلیه دانشگاه ها/ دانشکده های علوم پزشکی برگزار می شود.

_ شرکت دبیر/ کارشناسان کارگروه وزارتی در جلسات کارگروه/ کمیته های اخلاق در پژوهش دانشگاه ها.

_ برگزاری برنامه برخط کشوری آموزش اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم پزشکی تهران و الزام پژوهشگران برای گذراندن دوره مذکور قبل از انجام پژوهش.

یکی از وظایف وزارت بهداشت و مؤسسات وابسته ترویج و فرهنگسازی اخلاق در پزشکی است که به همه رشته های بالینی و پژوهش های مرتبط با علوم پزشکی مرتبط است. اخلاق در پزشکی و سایر رشته های مرتبط شامل موارد اخلاقی - رفتاری بسیاری مانند احترام به بیمار، حفظ اسرار بیمار، اخلاق در کار با حیوانات آزمایشگاهی و غیره است که سوای از این قانون یعنی بحث تقلب و مالکیت معنوی قابل دسته بندی هستند.

به نظر می رسد بخش مهمی از اقدامهای وزارت بهداشت در این راستا بوده است و اقدام های این وزارتخانه برای پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی از کفایت لازم برخوردار نیست.

از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ در مجموع ۳۹۶ پرونده و گزارش تقلب به دبیرخانه کارگروه های اخلاق مستقر در واحدهای تابع وزارت بهداشت ارجاع داده شد که درخصوص ۷۷ مورد تخلف محرز نشد. از ۳۱۹ مورد تخلف محرز شده که بالغ بر ۹۰ درصد آنها مربوط به اعضای هیات علمی بوده است.

وزارت بهداشت در مقابله قانونی و قضایی با تقلب و تخلف در تهیه آثار علمی عملکرد قابل قبولی نداشته است. این وزارتخانه درخصوص تعیین ضابطین قضایی "موضوع تبصره ۴" تا تاریخ ۶ شهریور ۱۴۰۱ اقدام های ابتدایی در حد انتخاب افراد دارای صلاحیت را انجام داده که تا تاریخ فوق فرایند تأیید صلاحیت آنها به اتمام نرسیده بود.

به ترتیب اولی درخصوص مهر و موم "پلمب" یا توقف محل بنگاه و یا پایگاه الکترونیکی متخلف ... با دستور مراجع قضایی "موضوع تبصره ۳" نیز این وزارتخانه عملکردی نداشته است.

دانشگاه آزاد اسلامی با هدف ایجاد شبکه یکپارچه از واحدهای این دانشگاه، نظارت، ایجاد انضباط، وحدت رویه و عدالت در بین دانشجویان تحصیلات تکمیلی، سامانه جامع مدیریت اطلاعات و فرآیندهای پژوهشی موسوم به پژوهشیار در تاریخ ۳۱ شهریور ماه ۱۳۹۷ افتتاح کرده است و تاکنون نزدیک به ۴۰۰ هزار دانشجوی کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی این دانشگاه نسبت به بارگذاری پیشنهاده های پژوهشی یا پایان نامه ها/ رساله های خود در آن اقدام کرده اند.

در مراحل مختلف این سامانه، نظارت های دوره ای برای بررسی محتوا، روش اجرا و جلوگیری از امکان تخلف و تقلب علمی در حال انجام است.

همچنین، در جلسات پیش دفاع متمرکز که ۴ نوبت در این دانشگاه برگزار می شود کیفیت اصالت حدود ۱۵ هزار رساله دکتری بررسی شده است. علاوه بر این، با توجه به ایجاد نرم افزار همانندجوی دانشگاه تاکنون بالغ بر ۴۱ هزار پیشنهاده و بالغ بر ۱۴ هزار پایان نامه/ رساله را همانندجویی کرده است.

در خصوص اعضای هیئت علمی و یا کارکنان مرتبط با پژوهش ۴۱ نفر که بدون بررسی دقیق و موثر پیشنهاده های پژوهشی امکان ادامه فعالیت پژوهشی دانشجو را فراهم آورده بودند، به کمیته رسیدگی به تخلفات پژوهشی معرفی شدند.

از طرف دانشگاه آزاد اسلامی گزارش شده در مجموع تنها حدود ۵۵ هزار "حدود ۱۴ درصد" اثر علمی شامل پیشنهاده ها، پایان نامه ها و رساله های دانشجویی را از ۴۰۰ هزار مورد، همانندجویی کرده است.

همچنین طبق گزارش ایرانداک این دانشگاه تا سال ۱۴۰۱ تنها حدود ۲۲ هزار اثر علمی را ثبت و درخواست همانندجویی کرده است. با این حال مطابق تبصره ۹ قانون مذکور دانشگاه آزاد مکلف به ثبت پارساهای خود در سامانه ایراندک است.

به طور کلی پارساهای غیرقابل پذیرش "بیش از ۳۰ درصد مشابهت" در دانشگاه ها و سایر مؤسسات آموزش عالی وابسته به زیرنظام های مختلف آموزش عالی شامل وزارتخانه های علوم و بهداشت، دانشگاه آزاد اسلامی، مؤسسات آموزش عالی غیردولتی از سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۰ افزایش پیدا کرده و از حدود ۴۵ درصد به ۴۶ درصد رسیده است که نشان دهنده عدم تأثیر فعالیت های دستگاه های مسئول برای کاهش تقلب است.

این میزان در سال ۱۴۰۱ کاهش پیدا کرده و به حدود ۴۱ درصد رسیده است، البته به دلیل اینکه این آمار تا قبل از اتمام سال ۱۴۰۱ به دست آمده روند رشد تا سال ۱۴۰۰ مرجع بهتری است.

البته برای مقطع کارشناسی ارشد در سال ۱۴۰۰ کاهش اندکی در تعداد پارساهای غیرقابل پذیرش مشاهده می شود. نکته بسیار مهمی که بسیار بیشتر از روند رشد "پارساهای غیرقابل پذیرش" اهمیت دارد سهم آنها از کل پارساهای همانندجویی شده است که بالای ۴۰ درصد است و این میزان وضعیت بسیار نامطلوبی به لحاظ رعایت اخلاق علمی و حقوق مالکیت فکری است.

در سال ۱۴۰۱ سهم "پارساهای غیرقابل پذیرش" در دوره دکتری حدود ۲۹ درصد و در دوره کارشناسی ارشد نزدیک به ۴۲.۵ درصد است. بنابراین، به نظر می رسد رعایت اخلاق علمی در بین دانشجویان دکتری کشور بیشتر است.

در ثبت رساله ها، پایان نامه ها و مقاله های علمی در سامانه های ایرانداک، زیرنظام های مختلف آموزش عالی نظیر دانشگاه پیام نور "۴۹۰۷۲ مورد" و دانشگاه آزاد اسلامی "۲۱۸۲۲ مورد" نیز فعال بوده اند و از این حیث از وزارت بهداشت "۵۶۲ مورد" عملکرد قویتری داشته اند.

به طور کلی سهم پارساهای "پایان نامه های کارشناسی ارشد و رساله های دکتری" غیرقابل پذیرش "بیش از ۳۰ درصد مشابهت" در سال ۱۳۹۹ نسبت به سال ۱۴۰۰ افزایشی بوده و از حدود ۴۵ درصد به ۴۷ درصد رسید. ین سهم پس از سال ۱۳۹۹ روند کاهشی داشته و به حدود ۴۱ درصد در سال ۱۴۰۱ رسیده که امیدوارکننده است.

در بخشی از این گزارش نظارتی به دلایل خرید و فروش پایان‌نامه پرداخته شده است.

_ ضعف علمی دانشجویان و مدرک‌گرایی

بر اساس این گزارش؛ مهم‌ترین و کلیدی‌ترین دلیل تقلب در تهیه این آثار «عدم توانایی علمی دانشجو در پیش‌برد پژوهش» است. تقلب علمی و ضعف علمی دانشجویان از شاخص‌های پایین بودن کیفیت آموزش عالی در دوره‌های تحصیلات تکمیلی به خصوص در بخش غیردولتی است؛ چرا که بالای ۹۰ درصد آثار متقلبانه کشف شده از دانشجویان متعلق به این دانشگاه‌ها بوده است.

از اواخر دهه ۱۳۸۰ به دلیل کاهش تقاضای اجتماعی برای آموزش عالی یا گرایش داوطلبان آموزش عالی به سمت رشته‌های خاص دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی غیر دولتی برای تامین مالی خود دچار مشکل شدند. بنابراین یکی از مهم‌ترین اهداف این مؤسسات تأمین مالی از طریق شهریه‌های دانشجویی شد و کیفیت علمی فراموش شده است. در این راستا این مؤسسات اقدام به توسعه بیش از حد مقاطع تحصیلات تکمیلی خود، بدون توجه به کیفیت در پذیرش دانشجو و بدون پیش‌بینیِ زیرساخت‌های لازم از جمله استخدام اعضای هیات علمی متناسب با جمعیت دانشجویی و فضا و امکانات پژوهشی کافی کردند. با کاهش سطح علمی سنجش و پذیرش و هجوم داوطلبان جویای مدرک از یک طرف و ضعف زیرساخت‌های علمی از طرف دیگر فضای مناسبی برای تقلب در تهیه آثار علمی ایجاد شد.

بنابراین نظارت جدی بر کیفیت پژوهش‌های دانشگاهی به‌ویژه در بخش غیردولتی باید یکی از مهم‌ترین برنامه‌های نظام آموزش عالی کشور باشد. همچنین ساماندهی نظام سنجش و پذیرش در راستای جذب دانشجویان با سطح علمی مطلوب باید برنامه بعدی در این حوزه باشد.

_ اجبار دانشجویان و اعضای هیئت علمی به انتشار مقاله به خصوص مقاله های ISI

در آیین‌نامه ارتقای اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها و آیین‌نامه تحصیلات تکمیلی، انتشار مقالات بین‌المللی اهمیت بالایی دارد. به همین دلیل اعضای هیئت علمی برای ارتقای مرتبه علمی و دانشجویان برای دریافت مجوز دفاع و ارتقای نمره رساله یا پایان‌نامه خود، نیاز به انتشار مقالات علمی پژوهشی داخلی و خارجی دارند. به این ترتیب تاکید بیش از حد بر مقاله یکی از دلایل تقلب در تهیه و انتشار آن است.

_ شاغل بودن دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اختصاص ندادن زمان کافی به کار علمی

برخی از دانشجویان تحصیلات تکمیلی به خصوص در بخش غیر دولتی شاغل در بخش‌های مختلف دولتی و غیر دولتی هستند که از یک سو نیاز به مدرک بالاتر دانشگاهی برای ارتقاء موقعیت اجتماعی کاری و یا حقوق و دستمزد خود دارند و از سویی دیگر وقت کافی برای کار علمی ندارند و با پرداخت پول به اشخاص حقیقی و یا حقوقی پایان‌نامه، رساله و یا مقاله خود را به صورت غیر قانونی تهیه می‌کنند.

بنابراین لازم است این دانشگاه‌ها اعضای هیات علمی و دانشجویان خود را موظف کنند تا در فرایند انجام طرح‌های علمی ارتباط علمی لازم و کافی را با دانشجو داشته باشند. اساتید راهنما به صورت هفتگی گزارش پیشرفت را از دانشجویان مطالبه و راستی آزمایی کنند.

_ ضعف زیرساخت‌های علمی در دانشگاه‌ها و فرسوده بودن تجهیزات پژوهشی

نبود زیرساخت‌های علمی و پژوهشی مناسب مانند عدم دسترسی به برخی تجهیزات آزمایشگاهی پیشرفته در برخی از دانشگاه‌ها و یا مؤسسات آموزشی و پژوهشی زحمت و هزینه زیادی را بر دانشجو تحمیل می‌کند. به همین دلیل  برخی از دانشجویان برای فرار از این شرایط اقدام به کپی‌برداری از سایر آثار علمی و یا سفارش به دیگری برای تهیه اثر می‌کنند.

_ ضعف علمی معدودی از اساتید راهنما و نبود کنترل و نظارت کافی

عده محدودی از اساتید راهنما در دانشگاه‌ها و سایر مؤسسات آموزشی و پژوهشی به دلیل ضعف علمی قادر به راهنمایی علمی و درست دانشجویان خود نیستند. بنابراین از یک‌سو قدرت نظارت صحیح بر روند پیشرفت کار علمی را ندارند، از سوی دیگر قادر به تشخیص تخلف توسط دانشجوی خود نیستند. نتیجه این شرایط روی آوردن دانشجو به تقلب علمی است.

برخی از اساتید راهنما که ممکن است به لحاظ علمی توانمند باشند، از اختصاص وقت و زمان کافی برای نظارت و پیشبرد پروژه علمی دانشجویی خودداری می‌کنند؛ این دسته از اساتید ممکن است در طول یک ترم یا چند ترم تنها یک بار دانشجوی خود را ملاقات کنند. بنابراین سهل‌انگاری این دسته از اساتید در اختصاص وقت و زمان کافی برای کار علمی احتمال تقلب توسط دانشجو را افزایش می‌دهد.

_ منفعت طلبی و ایجاد سوابق علمی "رزومه سازی"

همچنین یکی از دلایل تقلب در تهیه آثار علمی به خصوص در مقالات علمی پژوهشی، اهمیت زیاد این آثار در جذب اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها و سایر مؤسسات آموزشی و پژوهشی و ارتقاء اعضای هیئت علمی و پذیرش در دوره دکتری داخل به خارج از کشور است.

منفعت‌طلبی منحصر به دانشجو و یا عضو هیئت علمی نیست، بلکه اشخاص حقیقی و حقوقی بسیاری به تهیه آثار علمی به عنوان یک تجارت نگاه می‌کنند و با دریافت مبالغ قابل توجه اقدام به تهیه این آثار می‌کنند. عوامل تقلب که در اینجا به آنها اشاره شد، مربوط به تقلب‌ها و تخلفات عمده در تهیه آثار علمی هستند که مخصوصاً در قانون در خصوص آنها جرم‌انگاری شده است، البته این عوامل سایر انواع تقلب جزئی‌تر مانند استفاده از جمله دیگری بدون درج مرجع و سایر بدرفتاری‌های علمی را نیز تشدید می‌کند که موضوع این گزارش نیست.

_ الزام دانشجویان تحصیات تکمیلی به حضور در دانشگاه به صورت تمام وقت به خصوص در دانشگاه ها و سایر مؤسسات آموزش علمی و پژوهشی غیردولتی.

_ الزام اعضای هیئت علمی که در نقش استاد راهنما فعالیت دارند به اخذ گزارش علمی هفتگی درخصوص پروژه از دانشجویان.

_ تشدید فعالیت های دستگاه های مسئول به خصوص وزارتخانه های علوم و بهداشت در راستای اجرای قانون هر دو بخش پیشگیری و مقابله.

_ در اولویت قرار گرفتن پرونده های مرتبط با تقلب علمی توسط دستگاه قضایی کشور.

_ گذر از مقاله محوری در پژوهش های دانشگاهی و آیین نامه های جذب و ارتقای اعضای هیئت علمی و آیین نامه های تحصیات تکمیلی به سمت حل مسائل واقعی جامعه و صنعت.

_ تذکر مجلس شورای اسلامی به وزارت بهداشت درخصوص عدم تمکین به قانون و عملکرد ضعیف در راستای قانون.

_ اهتمام جدی نظام آموزش عالی به کیفیت سنجش و پذیرش در مقاطع تحصیلات تکمیلی بهخصوص در بخش غیردولتی.

_ تجهیز دانشگاه ها و سایر مؤسسات آموزش و پژوهشی به امکانات و زیرساخت های پژوهشی به روز و کارامد.

_ ارتقای سطح کیفی آموزش دانشگاهی.

در این گزارش نظارتی برای بررسی عملکرد وزارتخانه‌ها بیشتر بر اطلاعات ثبت‌شده در ایرانداک تمرکز شده است که به گفته نویسندگان این گزارش، اطلاعات میزان مشابهت تنها در مورد یک نوع از تخلفات علمی است و از سایر انواع تخلفات از جمله خرید و فروش مقاله و پایان‌نامه که از مهم‌ترین تخلفات علمی در ایران است، اطلاعات زیادی در دسترس نیست. 

همچنین در قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی «هر یک از دانشگاه­‌ها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی اعم از دولتی و غیردولتی مصوب شورای گسترش وزارت و سایر مراجع قانونی و حوزه‌­های علمیه دارای مجوز از شورای گسترش حوزه‌­های علمیه» ملزم به رعایت این قانون هستند، ولی در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس هیچ اشاره‌ای به عملکرد حوزه‌های علمیه در این مورد نشده است.

قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی تنها قانونی است که برای محدود کردن تقلب‌های علمی پژوهشی در کشور وجود دارد. گزارش نظارتی مرکز پژوهش‌های مجلس از معدود گزارش‌های رسمی است که داده‌های شفاف و روشنی برای بررسی نحوه اجرای این قانون ارائه کرده است. 

با وجود این‌که در حال حاضر نگرانی‌ها از افزایش مقالات با داده‌ها و تصاویر جعلی و دستکاری‌شده در دنیا رو به افزایش است و ناشران بین‌المللی نیز با استفاده از ابزارهای گوناگون به دنبال تشدید نظارت برای جلوگیری از انتشار مقالات علمی‌ای هستند که توسط کارخانه‌های مقاله‌سازی و مراکز فروش مقاله تهیه شده‌اند، رعایت نشدن همین قانون موجود در کشور نشانه خوبی نیست. 

پیمان صالحی معاون پژوهشی وزیر علوم در خصوص گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس از میزان رعایت قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی و عملکرد دستگاه‌های مختلف در رعایت این قانون گفت: در این گزارش درصدهایی از میزان مشابهت‌ غیرقابل قبول پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها ذکر شده است. ولی باید توجه داشت که اگر درصدی از پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها مشابهت داشته باشد، نشان‌دهنده آن نیست که آن پایان‌نامه یا رساله به همان صورت منتشر شده است پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دارای مشابهت، برگشت داده می‌شود و افراد تا زمانی که از سامانه همانندجو و ایرانداک تاییدیه نگیرند، نمی‌توانند از پایان‌نامه دفاع کنند.

وی افزود: همچنین باید توجه داشت که درصدهایی که در مورد مشابهت ذکر شده، اکثراً مربوط به بخش مقدمه پایان‌نامه و رساله بوده که در آن بخش مروری بر پیشینه آن موضوع تحقیقاتی شده است. استاد ممکن است متن تمامی پژوهش‌های پیشین که در مقدمه آمده است را حفظ نباشد و ممکن است دانشجو سهواً دچار این تخلف علمی شده باشد، پایان‌نامه‌هایی که میزان مشابهت غیر قابل قبول دارند، اجازه دفاع نمی‌گیرند و می‌توانیم مطمئن باشیم که پایان‌نامه‌های دارای مشابهت "سرقت علمی" دفاع نشده‌اند. پایان‌نامه‌ها و رساله‌هایی که در وزارت علوم دفاع شده‌اند، به هیچ‌وجه همانندی بیشتر از حد مجاز نداشته‌اند.

معاون پژوهشی وزیر علوم تاکید کرد: بنابراین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس که از روی داده‌های ایرانداک منتشر شده، مربوط به همانندجویی قبل از دفاع است که اصلاح شده است. همچنین در بخش نتایج و بررسی پایان‌نامه‌ها هیچ مشابهتی وجود نداشته است، بر اساس آیین‌نامه قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی، تمامی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها باید در ایرانداک همانندجویی شوند، پیش از این، یک کلمه همانندجویی در "مؤسسات همتراز" با ایرانداک در آن آیین‌نامه وجود داشت که بر اساس آن برخی دانشگاه‌ها، وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی و خصوصی برداشتشان این بود که نیاز نیست در ایرانداک اقدام به ثبت و مشابهت‌یابی کنند.

صالحی گفت: اخیراً پیرو پیشنهاد وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، در هیئت وزیران مصوبه‌ای تصویب شد که بر اساس آن تمام دانشگاه‌ها، اعم از علوم پزشکی، غیرانتفاعی و دانشگاه آزاد اسلامی موظف هستند که مراحل ثبت و همانندجویی پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها و پروپوزال‌ها را تنها در ایرانداک انجام دهند، در حال حاضر با تمام دانشگاه‌ها، وزارتخانه‌ها و دانشگاه آزاد مکاتبه انجام شده و این موضوع در دست اجرا است. من فکر می‌کنم در آینده یکی از مکانیسم‌های ما برای پیشگیری از تقلب همین "همانندجویی" است.

وی با اشاره به هوشمندتر شدن سامانه همانندجو در ایرانداک افزود: قبلاً متاسفانه برخی افراد می‌توانستند با دستکاری متن، همانندجویی را دور بزنند، ولی خوشبختانه در حال حاضر این فرآیند هوشمندانه‌تر و بهتر انجام می‌شود، در موضوع تقلب‌های علمی و همانندی همان میزان که دانشجو مسئول است، استاد نیز مسئولیت دارد، خواهش من از اساتید کل کشور، نه‌تنها اساتید وزارت علوم، بلکه تمام اساتیدی که در بخش‌های دولتی و خصوصی کشور راهنمایی و مشاوره پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را انجام می‌دهند، این است که آن‌ها نیز نسبت به این موضوع حساس باشند و زمانی که دانشجویان پیش‌نویس اولیه پایان‌نامه را در اختیار استاد قرار می‌دهند، حتما اساتید حساسیت را برای رعایت قانون پیشگیری و مقابله با تقلب داشته باشند.

معاون پژوهشی وزیر علوم در خصوص عمل به تبصره‌ ۳ قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی که درباره پلمب بنگاه‌ها و یا پایگاه‌های متخلف است گفت: این موضوع را معاونت حقوقی ما پیگیری می‌کند. در آخرین جلسه شورای اخلاق در پژوهش که در وزارت علوم برگزار شد، بخش حقوقی گزارش‌هایی را ارائه کردند که چه اقداماتی انجام شده و در بسیاری از مواقع اقدامات انجام شده است. جزییات این اقدامات را می‌توان از معاونت حقوقی پیگیری کرد، در اجلاس معاونین پژوهش و فناوری وزارت علوم یکی از موضوعات جدی مطرح شده، اخلاق در پژوهش بود که معاونین گزارش دادند که این موضوع چگونه در دانشگاه‌ها انجام می‌شود، این که گزارش در وزارت علوم کم داریم، دلیل بر این نیست که بررسی و نظارت انجام نمی‌شود، نشان‌دهنده این است که توانستیم تخلفات را با استفاده از اهرم‌هایی که داشتیم، کنترل کنیم.

صالحی در خصوص موارد سهوی ارتکاب به تقلب‌های علمی گفت: برخی اوقات ما با اساتید و دانشجویانی مواجه می‌شویم که سهوا اخلاق در پژوهش را رعایت نکرده‌اند و اعلام می‌کنند که ما از برخی قوانین اطلاعی نداشتیم، اخلاق در پژوهش هم جنبه فنی و هم جنبه اخلاقی دارد، این موضوع را در شورای اخلاق در پژوهش مطرح کردیم و قرار شد که ایرانداک این مسئله را پیگیری کند و دفاع از پایان‌نامه را منوط به گذراندن دوره آموزشی اخلاق در پژوهش توسط دانشجو کنیم، ماده یک آیین‌نامه قانون مربوط به دوره‌های دانش‌افزایی برای اساتیدی است که می‌خواهند ارتقاء پیدا کنند. پیشنهاد ما برای اساتید جوانی که در دوره‌های مهارت‌افزایی و دانش‌افزایی برای کسب امتیاز ماده یک آیین‌نامه ارتقاء شرکت می‌کنند، این است که حتما دوره اخلاق در پژوهش را که دوره بسیار مهمی است، بگذرانند.

وی در خصوص اینکه آیا امکان اضافه شدن اخلاق در پژوهش به عنوان یکی از سرفصل‌های درسی وجود دارد یا خیر؟ اظهار کرد: برای اخلاق در پژوهش نیازی به یک درس یک واحدی نیست. این موضوع می‌تواند با یک دوره کوتاه‌مدت آموزش داده شود. ما در سرفصل‌های درسی به شدت در فشار دروس تخصصی و عمومی و ... هستیم. پیشنهاد ما دوره‌های تخصصی است که همیشه اساتید و دانشجویان ما این دوره‌ها را می‌گذارند. اگر این دوره‌ها را در قالب دوره‌های مهارت‌افزایی ببریم، به این معنی است که هیچ استادی تبدیل وضعیت نخواهد شد، مگر این‌که این دوره را گذرانده باشد.

معاون پژوهشی وزیر علوم اضافه کرد: اگر قوانین ملی و بین‌المللی آموزش داده شود، به جلوگیری از تخلفات علمی کمک می‌کند، اقدامات قانونی ما نیز باید تشدید شود که در قانون و آیین‌نامه اجرایی آن پیش‌بینی شده است، ما از بخش فرهنگی برای این کار شروع می‌کنیم و حتماً جواب خوبی می‌دهد، ولی حتما باید اقدامات بازدارنده‌ای نیز وجود داشته باشد که همه این‌ها مد نظر وزارت علوم است.

صالحی در خصوص اینکه آیا پس از گذشت ۴ سال از تصویب آیین‌نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی، آیا نیاز به به‌روزرسانی و تغییر در این آیین‌نامه احساس نمی‌شود؟ گفت: قطعا. این موضوع در شورای اخلاق در پژوهش به طور کامل مورد بحث قرار گرفته است، نباید گزارشی که به صورت ناقص در یک روزنامه منتشر می‌شود، تمامی زحماتی که در آموزش عالی کشور کشیده می‌شود را زیر سؤال ببرد، الان بیش از ۶۰۰ هزار دانشجوی فوق لیسانس و بیش از ۱۵۰ هزار دانشجوی دکتری در حال تحصیل هستند، حتی یک مورد تقلب هم زیاد است، ولی گزارشاتی که ما در مورد سوءرفتارهای علمی داریم، نشان می‌دهد که میزان این تخلفات نسبت به تعداد دانشجویان ارشد و دکتری زیاد نیست. مردم ما نباید نگران شوند که همه پایان‌نامه‌ها تقلبی است. این تعداد قابل توجه نیست، ولی ما وظیفه داریم که بر اساس قانون عمل کنیم و این میزان را به صفر برسانیم.

به گزارش ایسنا وی در پایان با اشاره به برداشت یکی از رسانه‌ها از گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس درباره میزان "مشابهت غیرقابل پذیرش" پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها که در آن رسانه با عنوان "کپی‌برداری و تقلب" از آن یاد شده است، خاطر نشان کرد: البته مرکز پژوهش‌های مجلس در مورد این گزارش اصلاحیه‌ای منتشر کردند و تفسیر کردند که برداشتی که یک روزنامه از گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس داشتند، کامل نبوده است. ایسنا _ مهر