به گزارش پایگاه خبری پزشکان و قانون (پالنا)، تداوم 7 ساله غلظت آلاینده ذرات معلق 2.5 میکرون در این شهر مرزی درحالی است که سال 1396 هم سازمان بهداشت جهانی WHO شهر زابل را به عنوان آلوده‌ترین شهر جهان معرفی کرد.

این انتخاب به دنبال بررسی کیفیت هوای 2972 شهر در 103 کشور جهان رقم خورد. اردیبهشت سال 1395، زمانی که زابل به عنوان یکی از نامزدهای "آلوده‌ترین شهر جهان" در کنار شهر "آنیتشا" از کشور نیجریه، به فهرست مورد بررسی سازمان بهداشت جهانی راه یافت، کارشناسان این نهاد بین‌المللی اعلام کردند که اگرچه بسیاری از شهرهای جهان، هوای آلوده به ذرات معلق با قطر کمتر از 10 میکرون دارند اما میزان غلظت ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون؛ ذرات میکروسکوپی غیرقابل مشاهده با چشم غیرمسلح که با هر دم، وارد ریه و دستگاه تنفسی می‌شود و به خون می‌رسد، نشانه وخامت شرایط و مخاطرات جدی برای سلامت مردم یک شهر است.

یک سال بعد اردیبهشت 1396 عنوان "آلوده‌ترین شهر جهان" به زابل رسید چون طبق بررسی یک ساله سازمان بهداشت جهانی، میانگین سالانه غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون در این شهر، 271 میکروگرم بر مترمکعب "حدود 11 برابر حد استاندارد سازمان بهداشت جهانی" ارزیابی شده بود و بین شهرهای مورد بررسی بالاترین غلظت این آلاینده را داشت.

دی ماه 1400 عباس شاهسونی رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت در یک نشست تخصصی با موضوع "چالش‌های آلودگی هوای خوزستان" گفت: آلودگی هوا در ایران به عنوان هفتمین عامل مرگ و مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون به عنوان پنجمین علت مرگ در کشور شناخته شده و ایران بین ۱۰۶ کشور دنیا، بابت شاخص کیفیت هوا رتبه بیست و سوم را دارد.

وی افزود: میانگین غلظت ذرات با اندازه ۲،۵ میکرون در سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۹ نشان می‌دهد اهواز و زابل بالاترین غلظت را داشته‌اند و این شاخص در اهواز ۶۰ میکروگرم در مترمکعب یعنی ۱۰ برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت بوده و بررسی‌ها از روند غلظت ذرات معلق ۲.۵ میکرون در شهر اهواز در فاصله سال‌های 1392 تا 1399 نشان می‌دهد که حتی ۱۰درصد از روزهای اهواز، کیفیت هوای مطابق استاندارهای ملی نداشته و غلظت این آلاینده در این شهر با رهنمودهای سازمان بهداشت جهانی فاصله زیادی دارد.

این اظهارنظر اولین اعلام شفاف درباره تداوم آلودگی هوای شهر زابل در فاصله سال‌های 1395 تا 1399 بود اما چند هفته پیش از آن و آذر ماه همان سال، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت در گزارشی که از وضعیت آلودگی هوای شهرهای کشور در سال 1399 ارایه داد، زابل را به عنوان آلوده‌ترین شهر کشور معرفی کرد و گفت که در سال 1399 بالاترین غلظت ذرات معلق با قطر از 2.5 میکرون، در شهر زابل گزارش شده است.

نتایج گزارش دیگر وزارت بهداشت درباره پایش میانگین سالانه غلظت ذرات معلق 2.5 میکرون در 27 شهر کشور در سال 1400 نشان داد که زابل در این سال هم به دلیل غلظت بالای این آلاینده "بیش از ۱۲ برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت" آلوده‌ترین شهر کشور بوده است. براساس گزارش وزارت بهداشت، در سال 1401 هم میانگین سالانه غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون در شهر زابل، بیش از ۸۰ میکروگرم بر مترمکعب "بیش از 16 برابر حد توصیه شده سازمان بهداشت جهانی و بیش از 6 برابر استاندارد سالانه کشور" بود که در این سال هم زابل در اولین ردیف جدول شهرهای با هوای آلوده ایران قرار گرفت.

پایان تیر ماه امسال هم رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت اعلام کرد که طی سال 1402 و تا 25 تیر ماه نیز 80 روز غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 10 میکرون در این شهر سنجش شده که بیش از 3 برابر مدت مشابه سال قبل بوده و فقط 11 روز از این بازه زمانی در محدوده هوای خوب یا پاک اما 42 روز در محدوده ناسالم ، بسیار ناسالم و خطرناک بوده است.

طبق نتایج مطالعه‌ای که وزارت بهداشت در سال 1399 درباره تاثیرات مضر ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون بر سلامت 32 میلیون نفر جمعیت ساکن در 25 شهر تهران، اهواز، مشهد، تبریز، شیراز، اصفهان، ایلام، سنندج، یاسوج، همدان، خرم‌آباد، اراک، کرج، کرمانشاه، آبادان، زنجان، یزد، ارومیه، کرمان، بیرجند، قم، زابل، بحنورد، دزفول و اردبیل انجام داده، در سال مورد مطالعه، میانگین سالانه میزان غلظت این آلاینده در شهرهای مورد بررسی 29 میکروگرم بر مترمکعب و حدود ۶ برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت بوده که در این سال، بالاترین میانگین غلظت سالانه ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون در شهر زابل "بیش از 69 میکروگرم بر مترمکعب و 14 برابر توصیه سازمان بهداشت جهانی" گزارش شده و تهران و اهواز و اصفهان و مشهد در ردیف‌های پس از زابل قرار گرفته‌اند اما در این سال، شهرهای اهواز و تهران بابت تعداد روزهای با هوای آلوده به ذرات معلق 2.5 میکرون در طول یک سال "اهواز با 292 روز و تهران با 224 روز" به رتبه‌های اول و دوم رسیده‌اند.

طبق نتایج این گزارش، در سال 1399 تعداد مرگ کل منتسب به مواجهه طولانی‌مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون در 25 شهر مورد مطالعه 11 هزار و 129 فقره "در شهر تهران ۳۷۵۱ فقره" بوده در حالی که 7.51 درصد علت کل موارد مرگ در کشور "منتسب به ذرات معلق" 11.19درصد موارد مرگ در کشور به علت بیماری‌های مزمن انسداد ریوی منتسب به ذرات معلق، 9.39درصد موارد مرگ در کشور به علت سرطان ریه منتسب به ذرات معلق، 14.28درصد موارد مرگ در کشور به علت بیماری‌های ایسکمیک قلبی منتسب به ذرات معلق و 14.34درصد موارد مرگ در کشور به علت سکته مغزی منتسب به ذرات معلق بوده است.

نتایج گزارش دیگر وزارت بهداشت از پایش کیفیت هوای 27 شهر کشور در سال 1400، نشان داد که در این سال تعداد مرگ‌های منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون در این شهرها افزایش یافته است. طبق نتایج این پایش که در شهرهای تهران، اهواز، مشهد، تبریز، شیراز، اصفهان، ایلام، ‌سنندج، همدان، خرم‌آباد، اراک، کرج، کرمانشاه، آبادان، شهرکرد، یزد، ارومیه، کرمان، قزوین، بیرجند، قم، ‌زابل، بجنورد، زنجان، بوشهر، اردبیل و زاهدان و با هدف برآورد اثرات بهداشتی و اقتصادی ناشی از مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون انجام شد، در طول سال 1400، حدود 20 هزار و 800 نفر از شهروندان ساکن در این شهرها به دلیل مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق 2.5 میکرون جان خود را از دست داده‌اند که این عدد نسبت به آمار فوت سال 1399 بیش از ۸۷درصد افزایش داشت.

درحالی که طبق نتایج این مطالعه، در سال ۱۴۰۰ و در 27 شهر، تعداد مرگ به علت بیماری‌های مزمن انسداد ریوی منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون به‌طور میانگین ۵۷۴ نفر، میانگین تعداد مرگ به علت سرطان ریه ۵۱۳ نفر، تعداد مرگ به علت بیماری‌های ایسکمیک قلبی به‌طور میانگین ۴۹۲۳ نفر و میانگین تعداد مرگ به علت سکته مغزی منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون ۱۹۷۲ نفر ثبت شد.
 
رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت در توضیح نتایج این مطالعه و با نگاهی به مطالعه سال 1399 گفت: در فاصله سال‌های 1395 تا 1398، تعداد مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا در کشور، روند کاهشی داشته اما نتایج این دو مطالعه نشان داد که از سال ۱۳۹۹ مرگ منتسب به آلودگی هوا افزایشی شد و این افزایش در تمام علل مرگ به علت مواجهه طولانی‌مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون مشهود است چنان‌که مجموع آمار مرگ‌های منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون در سال 1400 در شهرهای مورد مطالعه، نسبت به سال 1399 افزایش یافته و همچنین، تعداد مرگ به علت بیماری‌های ایسکمیک قلبی منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون نسبت به سال 1399 بیش از ۱۵درصد، تعداد مرگ به علت سکته مغزی بیش از ۱۳درصد، تعداد مرگ به علت سرطان ریه بیش از ۷۲ درصد و تعداد مرگ به علت بیماری‌های مزمن انسداد ریوی منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون، در سال ۱۴۰۰ و نسبت به سال 1399 بیش از ۱۰درصد افزایش یافته است.

نکته قابل توجه در این دو تحقیق این بود که کیفیت هوای 23 شهر در دو سال پیاپی بررسی شده بود و در تحقیق سال 1400، به جای شهرهای یاسوج و دزفول، شهرهای قزوین، شهرکرد، بوشهر و زاهدان اضافه شده بودند اما نتایج بررسی دو ساله در 23 شهر تایید می‌کرد که میانگین سالانه غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون رو به افزایش بوده است.

ده‌ها موسسه بین‌المللی، کیفیت روزانه و سالانه هوای شهرها و کشورها را براساس میزان غلظت آلاینده‌هایی همچون ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 یا 10 میکرون، ازن "O3" دی‌اکسید نیتروژن "NO2" دی‌اکسید گوگرد "SO2"و منوکسید کربن "CO2" اعلام می‌کنند. تمام این موسسات، گزارش خود را براساس داده‌های کشورها و مبتنی بر استانداردهای سازمان بهداشت جهانی تنظیم می‌کنند.

سازمان بهداشت جهانی از سال 1987 دستورالعملی درباره شاخص‌های کیفیت هوا و میزان مطلوب آلاینده‌های هوایی تدوین کرد که این دستوالعمل تا امروز در چند نوبت به‌روز رسانی شده است. طبق آخرین نسخه این دستورالعمل، حداکثر میزان مطلوب آلاینده ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون در هوای یک شهر یا کشور در مدت 24 ساعت، 15 میکروگرم بر مترمکعب و در مدت یک سال، 5 میکروگرم بر مترمکعب، ذرات معلق با قطر کمتر از 10 میکرون در مدت 24 ساعت، 45 میکروگرم بر مترمکعب و در یک سال 15 میکروگرم بر مترمکعب، ازن در 8 ساعت، 100 میکروگرم بر مترمکعب و در یک فصل، 60 میکروگرم بر مترمکعب، دی‌اکسید نیتروژن در 24 ساعت 25 میکروگرم بر مترمکعب و در یک سال 10 میکروگرم بر مترمکعب، دی‌اکسید گوگرد در 24 ساعت 40 میکروگرم بر مترمکعب و منوکسید کربن در 24 ساعت 4 میلی‌گرم بر مترمکعب است.

با توجه به اینکه طبق دستورالعمل سازمان بهداشت جهانی، میانگین غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون، شاخص مهمی برای ارزیابی کیفیت هوای شهرها و کشورهاست چون میزان بیشتر از توصیه سازمان بهداشت جهانی می‌تواند به مخاطرات جدی برای سلامت انسان‌ها منجر شود، اغلب موسسات بین‌المللی تمرکز گزارش‌های خود را هم بر رتبه‌بندی کیفیت هوای شهرها و کشورها با درنظر گرفتن میزان غلظت این آلاینده گذاشته‌اند و با استناد به توصیه WHO درباره حد مجاز غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون، نمایه رنگ‌بندی ایجاد کرده‌اند.

طبق این نمایه، اگر میانگین غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون در هوای یک شهر یا کشور در طول یک سال، بین صفر تا 5 میکروگرم بر مترمکعب باشد، این شهر یا کشور با رنگ آبی در جدول رتبه‌بندی مشخص می‌شود. در صورتی که میانگین سالانه غلظت این ذرات معلق، یک تا دو بار بین 5.1 تا 10 میکروگرم بر مترمکعب باشد، این شهر یا کشور با رنگ سبز در جدول مشخص می‌شود. رنگ زرد مربوط به شهر یا کشورهایی است که میانگین سالانه غلظت این ذرات معلق در هوای آنها دو تا سه بار بین 10.1 تا 15 میکروگرم بر مترمکعب بوده و رنگ نارنجی مربوط به شهر یا کشورهایی است که سه تا پنج بار در یک سال، میانگین غلظت 15.1 تا 25 میکروگرم بر مترمکعب داشته‌اند.

شهر یا کشورهایی که در این رتبه‌بندی‌ها با رنگ قرمز مشخص می‌شوند 5 تا 7بار در یک سال میانگین غلظت ذرات معلق 25.1 تا 35 میکروگرم بر مترمکعب ثبت کرده‌اند و در شهر یا کشورهای با رنگ بنفش، 7 تا 10 بار در یک سال، میانگین غلظت ذرات معلق 35.1 تا 50 میکروگرم بر مترمکعب ثبت شده است. رنگ قهوه‌ای در این رتبه‌بندی‌ها، به معنای بدترین وضعیت است. شهر یا کشوری که در گزارش سالانه این موسسات با رنگ قهوه‌ای مشخص می‌شود بیش از 10بار در یک سال، غلظت ذرات معلق 50.1 میکروگرم بر مترمکعب داشته است.

نکته قابل توجه این است که غیر از گزارش سازمان بهداشت جهانی، گزارش باقی موسسات درباره کیفیت هوای شهرها و کشورها ممکن است به عنوان گزارش قطعی قابل استناد نباشد چون اختلاف ساعت کشورها و زمان به‌روزرسانی گزارش‌ها می‌تواند صحت این گزارش‌ها را تا حدی مخدوش کند. با این حال در اغلب گزارش این موسسات، کیفیت هوای ایران و شهرهای کشورمان براساس داده‌های رسمی شرکت کنترل کیفیت هوای تهران "وابسته به شهرداری تهران" و سامانه پایش کیفی هوای کشور "وابسته به سازمان حفاظت محیط‌زیست" برآورد و به صورت روزانه و سالانه اعلام می‌شود.

در گزارش سال 2022 IQAIR درباره میزان غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون در 131 کشور جهان، ایران در ردیف 21 جدول قرار گرفته و در این سال 20 کشور چاد، عراق، پاکستان، بحرین، بنگلادش، بورکینافاسو، کویت، هند، مصر، تاجیکستان، امارات متحده عربی، سودان، رواندا، قطر، عربستان سعودی، نپال، اوگاندا، نیجریه، بوسنی و هرزگوین و ازبکستان در ردیف‌های بالاتر از ایران هستند، در این گزارش، ایران با رنگ قرمز مشخص شده چون میزان غلظت سالانه ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون در این سال، بیش از 5 یا 7بار از حد توصیه شده سازمان بهداشت جهانی فراتر رفته است. طبق این استاندارد، رنگ قرمز، وضعیت ناسالم محسوب می‌شود.

در این گزارش میانگین سالانه غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون در سال 2022 برای ایران 32.5 میکروگرم بر مترمکعب ثبت شده است. در این گزارش، کشورهایی همچون ایسلند و فنلاند، با رنگ آبی "میانگین غلظت کمتر از 6 میکروگرم بر مترمکعب" سوئد، نروژ، کانادا، ایرلند، آرژانتین، پرتغال، دانمارک، انگلیس، امریکا، ژاپن و سوییس با رنگ سبز "میانگین غلظت کمتر از 10 میکروگرم بر مترمکعب" در آخرین ردیف‌های جدول هستند.

با استناد به گزارش رتبه‌بندی این موسسه، سال 2022، ایران برای سومین سال متوالی با رنگ قرمز مشخص شد درحالی که در گزارش سال‌های 2019 و 2018 ایران با رنگ نارنجی مشخص شده به این معنا که میانگین سالانه غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون، سه تا پنج بار در سال از 15.1 تا 25 میکروگرم بر مترمکعب بوده و بنابراین، تا پیش از سال 2020، کیفیت هوای کشورمان بابت میانگین سالانه غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون، بهتر و در وضعیت مطلوب‌تر بوده است.

در گزارش موسسه AQI درباره رصد لحظه‌ای کیفیت هوای 100 شهر جهان، ایران بابت میانگین غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون حضور پررنگ‌تری دارد. در گزارش این موسسه درباره 141 کشوری که سال 2022 آلوده‌ترین هوا بابت غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون داشتند، ایران در ردیف 13 جدول قرار گرفته درحالی که کشورهای بنگلادش، کویت، چاد و امارات متحده عربی در ردیف اول تا چهارم جدول به عنوان کشورهای با آلوده‌ترین هوا و کشورهای هند، عراق، پاکستان، سودان، بحرین، نپال، ارمنستان و چین، در ردیف‌های پنجم تا دوازدهم جدول و قبل از ایران هستند.

روز 14 مرداد امسال و بعد از آخرین به‌روزرسانی گزارش این موسسه، 23 شهر ایران بابت غلظت بالای ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون رتبه‌بندی شدند؛ زابل در ردیف 8 جدول با شاخص آلاینده 283، زاهدان در ردیف 9 با شاخص 277، بیرجند در ردیف 10 با شاخص 274، سنندج در ردیف 15 با شاخص 201، قم در ردیف 19 با شاخص 184، کبودرآهنگ در ردیف 21 با شاخص 167، بیرام در ردیف 22 با شاخص 156، بهبهان در ردیف 23 با شاخص 154، اهرام در ردیف 31 با شاخص 142، بم در ردیف 33 با شاخص 139، زرند در ردیف 35 با شاخص 138، همدان در ردیف 44 با شاخص 128، بندر ماهشهر در ردیف 45 با شاخص 126، ملایر در ردیف 46 با شاخص 126، دزفول در ردیف 56 با شاخص 119، رامهرمز در ردیف 59 با شاخص 117، اندیمشک در ردیف 61 با شاخص 115، بندر گناوه در ردیف 62 با شاخص 115، ملارد در ردیف 64 با شاخص 115، شوشتر در ردیف 66 با شاخص 114، یزد در ردیف 69 با شاخص 111، بجنورد در ردیف 94 با شاخص 102 و اهواز در ردیف 99 با شاخص 100. روزنامه اعتماد