به گزارش پایگاه خبری پزشکان و قانون (پالنا)، سؤال اينجاست که منشأ و مبدأ تأمين دارو در اين بازار کجاست؟ چه عواملي باعث رونق دوباره اين بازار سياه شده است که در سال‌هاي گذشته تلاش‌هايي براي کنترل و کاهش فعاليت داروفروشان در اين خيابان انجام شده بود.‌

کيانوش جهانپور، مدير کل روابط‌ عمومي وزارت بهداشت، درباره منشأ و مبدأ تأمين دارو در بازار سياه ناصرخسرو گفت: داروهاي مختلفي که در بازار سياه دارويي وجود دارند منابع مختلفي دارند. بعضا اينها داروهاي قاچاق هستند و از مبادي غير رسمي يا حتي ممکن است به‌صورت پنهان‌کاري از مبادي رسمي و به‌صورت قاچاق وارد کشور و وارد بازار سياه دارو شوند. برخي از اين دارو‌ها اساسا جعلي و تقلبي هستند، يعني حتي ممکن است از خارج از مرز‌ها وارد کشور نشوند، بلکه در کارگاه‌هاي زيرزميني تهيه و در قالب بسته‌بندي‌هاي جعلي شبيه به داروهاي برند و آن چه مورد توجه بازار است، ساخته و در بازار سياه عرضه شوند، چون از طريق رسمي قابليت عرضه ندارند.
 
وی افزود: البته برخي داروهايي که توزيع کنترل‌شده دارند يا ناياب یا کمياب هستند، آنها هم ممکن است به صورت نشت از زنجيره توزيع دارو وارد بازار سياه شوند. بنابراین اين دارو‌ها منبع و منشأ واحدي ندارند، چون ممکن است داروهاي کميابي که از آن صحبت مي‌شود در زنجيره توزيع يا از طريق افراد و کارکنان متخلف در شرکت‌هاي پخش، شرکت‌هاي واردکننده، کارکنان داروخانه يا حتي شرکت‌ها و داروخانه‌هاي متخلف اين داروها به بيرون از داروخانه نشت پيدا کند و در بازار سياه با قيمت‌هاي چند برابر قيمت مصوب به فروش برسد.

جهانپور درباره نظارت‌هاي سيستم سلامت بر خروج داروها از توزيع رسمی گفت: از جمله مهم‌ترين اقدامات مهمي که در ماه‌هاي اخير در اين زمينه صورت گرفت، بحث هوشمندسازي نظارت بر زنجيره توزيع داروست. در حال‌ حاضر بيش از ۴۵۰ قلم داروي مصرفي در کشور وجود دارد که جزء داروهاي گران‌قيمت هستند و مورد استفاده بيماران خاص و صعب‌العلاج داخل سيستم هوشمندسازي قرار گرفته‌‌اند و اين روند همچنان رو به توسعه است و قرار است داروهاي بيشتري در اين سامانه قرار بگيرند. عموما داروهايي که احتمال دارد در بازار سياه عرضه شوند، در قالب اين سيستم قرار مي‌گيرند تا از مبدأ تا مقصد که به دست مصرف‌کننده مي‌رسد رصد شود.

مدير کل روابط‌ عمومي وزارت بهداشت ادامه داد: در حال‌ حاضر اين ۴۵۰ قلم دارويي که در اين سيستم قرار گرفته‌اند در بازار سياه و بازار موازي وجود ندارند اما برخي از داروها همچنان در اين فهرست قرار نگرفته‌‌اند که آنها ممکن است به هر دليل در بازار سياه عرضه شوند. البته اين نکته نيز حائز اهمیت است که بسياري از داروهايي که ممکن است در بازار سياه دارويي عرضه شود و مشابه آن در بازار زنجيره‌‌اي تأمين و توزيع دارو به صورت رسمي در حال توزيع باشد اما علايقي که برخي افراد به هر دليلي به داروي برند دارند يا به توصيه پزشک يا به دليل اين که پيش از اين مصرف‌کننده داروي برند خاصي بوده‌‌اند و به نوعي چسبندگي به اين برند دارند ممکن است پاي اين افراد را به بازار سياه دارو بکشاند. اين افراد وقتي نمي‌توانند آن برند خاص را تهيه کنند ممکن است به بازار سياه کشانده شوند. تهيه دارو از بازار سياه به‌ هر حال ريسک بالايي دارد.

وی اظهار کرد: ناصرخسرو به‌عنوان نماد بازار سياه يا قاچاق داروي کشور شناخته شده است، البته ممکن است اين اتفاق در مکان‌هاي ديگري نيز رخ دهد و فقط ناصرخسرو نباشد. ناصرخسرو پديده جديدي نيست و مي‌توان گفت هميشه وجود داشته است. البته اين معضل مختص ايران نيست و حتي در پيشرفته‌ترين نظام‌هاي دارويي دنيا حدود ۱۰ درصد بازار دارو را بازار داروهاي قاچاق و تقلبي شکل مي‌دهد، حالا در ايران به نام ناصرخسرو شهرت دارد و در کشور‌هاي ديگر با نام‌هاي ديگر. در ناصرخسرو صرفا بحث ارائه دارو‌هاي مورد نياز درمان مردم مطرح نيست. بسياري از داروهايي که در اين بازار توزيع مي‌شود ممکن است اساسا کاربرد‌‌هاي غير قانوني داشته باشد، چون اين داروها از محل مجاز قابل تهيه نيست و عموما در بازار‌هاي سياه يافت مي‌شود، ازجمله مخدر‌ها، شبه‌مخدر‌ها،‌ داروهاي ‌سقط جنين و در کنار اينها هم البته داروهايي که ممکن است به هر دليلی در نظام دارويي به صورت مستقيم در دسترس نباشد نيز مشاهده می‌شود. افرادي که بخواهند خارج از مسير رسمي به دارو دسترسي پيدا کنند وارد بازار‌هاي سياه مي‌شوند.

جهانپور تاکید کرد: بازار ناصرخسرو تنها بازار سياه داروي کشور نيست، با گسترش فضاي مجازي و افزايش دسترسي مردم به فضاي مجازي ما با پديده‌اي مواجه هستيم که مي‌توان نام آن را ناصرخسروي مجازي گذاشت. داروها يا مکمل‌هايي که جعلي و قاچاق هستند يا از زنجيره تأمين نشت پيدا کرده‌اند یا از طریق شبکه‌هاي مجازي معرفي و عرضه مي‌شوند. در کنار اين‌ ما پديده بازار داروهاي ماهواره‌اي را نيز داريم که داروهايي هستند که از طريق ماهواره‌ و شبکه‌هاي ماهواره‌اي فارسي‌زبان تبليغ مي‌شوند، شماره‌ها و آدرس‌‌هاي اينترنتي را در اختيار افراد قرار مي‌دهند تا به آنها مراجعه کنند و حتي کالا را درب منزل دريافت کنند. 

مدير کل روابط‌ عمومي وزارت بهداشت تصریح کرد: ترديدي در اين نداريم که قسمت اعظم بازار سياه دارو قطعا ارتباطي به زنجيره تأمين و عرضه رسمي دارو ندارد، اين موضوع خارج از زنجيره توزيع دارو است و قاعدتا به لحاظ کارويژه، اختيارات و مسئوليت نظام سلامت ما امکان ورود مستقيم به حوزه فضاي مجازي و نظارت مستقيم بر بازار‌هاي غير مجاز دارو را نداريم، به همين خاطر از دستگاه‌هاي انتظامي و دستگاه‌هاي امنيتي مي‌خواهيم به موضوع ورود پيدا کنند. قطعا ورود مدعي‌العموم و دستگاه قضائي مي‌تواند دايره را بر افرادي که در اين بازار سياه حرکت مي‌کنند تنگ کند.

ناصرخسرو از گذشته تاکنون محلي براي تهيه دارو بوده است، زماني به‌صورت رسمي و با تغيير سيستم توزيع دارو، به‌ صورت غير رسمي اما چه عواملي باعث شد ناصرخسرو به محلي براي توزيع غيررسمي دارو و بازار سياه دارو تبديل شود؟

حسام‌الدين شريف‌نيا، کارشناس اقتصاد دارويي نيز با بيان اين که بازار دارويي در ناصرخسرو يک سابقه تاريخي دارد گفت: قبل از انقلاب که شرکت پخش دارو وجود نداشت و توزيع دارو به‌صورت بنکداري انجام مي‌شد، ناصرخسرو محل بنکداران دارويي بود و هر کسي که قصد تهيه دارو داشت، به ناصرخسرو مراجعه مي‌کرد. پس از انقلاب روند توزيع دارو در کشور تغيير کرد و منظم شد. از آن زمان به بعد ناصرخسرو کارکرد خودش را به‌عنوان محل تأمين دارو به شيوه قبلي از دست داد.

وی تصریح کرد: قاچاق ناشي از دو عامل است، نياز و سود اقتصادي. پس از انقلاب که در کشور نظام ژنريک در حوزه دارو اجرا شد و اجازه واردات بسياري از داروها به کشور گرفته شد. طبيعي است که به داروي برندي که در داخل کشور مشابه توليد داخلي آن وجود دارد، نياز است. نياز به داروهاي برند در کشور وجود دارد که اين نياز را قاچاقچيان غالبا از کشور ترکيه تأمين مي‌کردند. محدوديت‌‌ها امروزه بيشتر هم شده است و اجازه واردات داروي مشابه توليد داخل را نمي‌دهيم اما نياز‌ها همچنان وجود دارد. ارز سوي ديگر اين دارو‌‌هاست که با قيمت‌هاي بالا وارد کشور مي‌شوند. يک‌سري کالاي غير مجاز نيز مانند آمپول هورمون رشد يا داروي آمپول سقط جنين را که نياز آن در بازار غير رسمي وجود دارد، از ناصرخسرو تأمين مي‌‌کنند.اینها افرادي هستند که به زنجيره رسمي تأمين دارو ارتباطي ندارند.

اين کارشناس اقتصاد دارويي دلیل گسترش اين بازار را وجود دو عامل دانست و افزود: به دو علت اين بازار امروزه گسترش پيدا کرده است؛ يک، ممنوعيت واردات داروي مشابه داخلي و دوم محدوديت است يعني دارويي مانند دپاکين، مدوپار و... چون برخي افراد سودجو مي‌دانند که نياز به اين دارو وجود دارد، آن را از داروخانه يا افراد به‌صورت دستي خريداري مي‌کنند و در بازار سياه با قيمت بالا مي‌فروشند. نوع جديد قاچاق که شکل گرفته، قاچاق معکوس دارو است. داروهاي وارداتي يا توليد داخل به‌دليل اختلاف نرخ ارز در داخل کشور بسيار ارزان شده است، به‌همين‌دلیل داروها را از داروخانه‌ها می‌خرند و در کشور‌‌هاي ديگر قاچاق مي‌کنند.

شريف‌نيا درباره خريد و فروش دفترچه گفت: پيش از اين داروها با کد ثبت نمي‌شدند و به‌راحتي برخي افراد مي‌توانستند با مهر پزشک و... دارو را از کانال رسمي دارو خارج کنند اما با طراحي سيستم‌هاي جديد ديگر نمي‌توان اين کار را انجام داد و اين دارو‌ها شامل بيمه نمي‌شوند اما با خريد و فروش دفترچه مي‌توان دارو‌هاي گران‌قيمت را از داروخانه تهيه و آن را به کشور‌هاي ديگر قاچاق کرد. اگر قاچاق وجود دارد، بر اساس سود و نياز است، ما براي اين که بتوانيم جلوي قاچاق و بازار سياه را بگيريم، بايد آن را ريشه‌يابي کنيم. البته به‌تازگی کار‌‌هاي خوبي در اين زمينه انجام شده است؛ مانند راه‌اندازي پرونده الکترونیکی سلامت که هر چقدر زودتر راه‌اندازي شود و داروخانه‌ها و شرکت‌‌هاي پخش زودتر به سيستم تي‌تک متصل شوند، احتمال بروز تخلف را کاهش مي‌دهند.

يکي از مسائلي که درباره خروج دارو از سيستم سلامت مطرح است، خريد و فروش دفترچه بيمه است.

طاهر موهبتی مديرعامل سازمان بيمه سلامت در واکنش به ماجراي دفترچه‌بيمه‌هاي کرايه‌اي، درباره چگونگي تأمين داروهاي بازار سياه ناصرخسرو گفت: دارويي که در ناصرخسرو يا بازارهاي شبيه به ناصرخسرو ديده مي‌شود، منشأ‌هاي مختلفي دارد. ممکن است اين دارو‌‌‌ها قاچاق باشد يا دارويي باشد که در فارماکوپه و نظام دارويي کشور وجود ندارد و به‌ همين‌ دليل داروخانه‌ها نمي‌توانند آن را عرضه کنند. تجويز چنين دارويي طبق قانون برنامه ششم توسعه تخلف است و در صورت تجويز چنين دارويي بايد بر اساس جزء يک ماده ۲۸ قانون نظام پزشکي، با متخلف و کسي که آن را تجويز کرده است، ‌برخورد قانوني شود. همچنين بخشي از اين بازار مربوط به تخلفاتي است که ممکن است داروخانه‌ها يا شرکت‌هاي توزيع داشته باشند که البته من از حد و حجم آن اطلاعي ندارم. تأمين داروي بازار ناصرخسرو به شيوه‌هاي مختلفي انجام مي‌شود. 

وی اضافه کرد: برای مثال فکر کنيد فردي داروي گران‌قيمتي را مصرف مي‌کند و بعد از مدتي فوت مي‌کند. حال خانواده‌اش نمي‌توانند داروهاي آن فرد را به داروخانه پس بدهند. بنابراين مي‌روند و در ناصرخسرو آنها را مي‌فروشند يا در برخي موارد مي‌بينيم که پزشک‌ پروتکل درماني بيمار را تغيير داده و حالا بيمار داروهاي گران‌قيمت باقي‌مانده را که داروخانه هم آنها را پس نمي‌گيرد، به ناصرخسرو می‌برد و مي‌فروشد يا حتي بخش بسيار اندکي از فروشندگان دارو در داروخانه‌ها، داروي تاريخ‌مصرف‌گذشته‌شان را وارد اين بازار مي‌کنند. يکي از موارد تخلف در اين حوزه مي‌تواند دفترچه‌هاي بيمه هم باشد.

 مديرعامل سازمان بيمه سلامت درباره تحويل داروي بيماران خاص از طريق سامانه تأييد خدمت و براي جلوگيري از سوء‌استفاده‌هاي احتمالي افزود: حدود ۳۸۰ داروي پرونده‌اي داريم و اين‌ طور نيست که هر شخصي بگويد هموفيلي يا بیماری صعب‌العلاج دارد و به او دارو داده شود. بيماران خاص پرونده دارند و داروي مصرفي آنها نيز مشخص و در سامانه تأييد دارو، نشان‌دار است. در حال‌ حاضر ۸۰ درصد هزينه‌ داروهايي که گران‌قيمت هستند، در داروخانه‌ها از طريق سامانه تأييد خدمت، تحويل مي‌شود. بنابراين وقتي کسي بيماري خاص ندارد و به داروخانه مراجعه مي‌کند تا داروي بيمار خاص را دريافت کند، دارويي به او تحويل داده نمي‌شود.

موهبتی گفت: اين در حالي است که در نسخه‌ها نيز سقف وجود دارد و تعداد داروها در سامانه ثبت مي‌شود. در حال‌ حاضر سامانه دارويي اين توانايي را دارد که داروها را بر اساس تخصص پزشک تجويزکننده، جنسيت، سن و قلم دارو، کنترل کند و بعد دارو تحويل داده شود. هر چه بتوانيم زيرساخت‌هاي فناوري اطلاعات را بيشتر در سازمان بيمه سلامت فراهم کنيم، سطح دسترسي مردم به خدمات راحت‌تر و سياست‌گذاري‌ها واقعي‌تر خواهد بود و از سوءاستفاده‌هاي احتمالي نيز جلوگيري مي‌شود.

حواشی بازار سیاه دارو در ناصرخسرو در روز‌های اخیر وزیر بهداشت را نیز به واکنش واداشت. سعید نمکی وزیر بهداشت در اجلاس معاونان درمان دانشگاه‌های علوم پزشکی سراسر کشور در‌این‌باره گفت:‌ چند ماه است از ضرورت نظام سلامت الکترونیک و بعضی نقصان‌های زیرساختی در نظام سلامت و قوانین مغفول‌مانده فریاد می‌زنیم ولی برخی دوستان به‌تازگی دوربین به دست گرفته‌اند و در این عرصه روشنگری می‌کنند که البته باز هم جای خوشبختی است و از آن استقبال می‌کنیم. ٣٠ سال قبل که معاون بهداشت وزارت بهداشت بودم، به یکی از سیستم‌های امنیتی پناه بردیم که ناصرخسرو از محدوده کنترل ما خارج است و کمک لازم داریم، طبق قراردادی بنا شد سرویس دریافت کنیم و سقف ریالی هم برای قرارداد تعیین شد و بعد از مدتی کوتاه، کوپن سقف ما تمام شد و حاصل آن تنها شناسایی وانت مملو از داروی قاچاق زیر یکی از پل‌های شهر بود.‌

نمکی در ادامه به فساد بدنه سازمان غذا و دارو اشاره کرد و افزود: در سازمان غذا و دارو که متأسفانه گاهی تعدادی از مجرمان این مجموعه یا شریک یا رقیب مجموعه‌های خارج از سازمان بودند، افراد خالص دانشگاهی را جایگزین کردیم. روزی باید همه ما پاسخ دهیم در روزهای سخت مملکت کجا بودیم و چه کردیم؟ امیدوارم آن روز مجبور نباشیم بگوییم زیر چشمان ما با IRC پودر کاکائو و نارگیل، داروی قاچاق وارد کرده و توزیع کردند و کارمند ما هم پشت سیستم و سامانه این موضوع را تأیید کرده است؛ یعنی به‌ جای چرتکه، به دزدها ماشین‌حساب دادیم. خدا کند نگوییم سامانه‌ای داشتیم که در آن، این قابلیت وجود داشته که یک خانم دکتر در ١٣ یا ۱۴ مرکز، مسئول فنی بود و سیستم و سامانه او را ریجکت نکرده بود.

وزیر بهداشت ادامه داد: مسئله که پرونده الکترونیک سلامت را راه‌اندازی کردیم و سؤال اینجاست که چرا این پرونده سال‌ها اجرائی نمی‌شد، اظهار کرد: اگر مقاومتی باشد، از آن‌ رو است که می‌دانند تنها علاج جلوگیری از قاچاق، ثبت صحیح و نظام جمع‌آوری داده‌ها است. چرا برخی‌ مقابل این که همه چیز شفاف شود، مقاومت می‌کنند؟ پرونده الکترونیک سلامت به ما کمک خواهد کرد که پزشکی خانواده، راهنماهای بالینی و سیستم ارجاع را مستقر کنیم. 

به گزارش ایسنا وی در پایان اضافه کرد: کسی دنبال اجرائی‌کردن این موارد است که بخواهد مملکت به سمت پاکیزگی برود و کسی که مخالفت می‌کند، قطعا نمی‌خواهد مملکت نظم و صلاح پیدا کند. سامانه‌ای به نام تی‌تک داریم که حاوی اطلاعات ارزشمندی است؛ اما مشکلاتی هم دارد که همه را مأمور کرده‌ایم آنها را برطرف کنند. این سامانه باید در اختیار حاکمیت باشد تا اطلاعات حاکمیتی مصون بماند. اینها مباحثی است که از چند ماه قبل با جدیت آغاز کرده‌ایم و هر ماه هم عده‌ای به جمع همراهان این رویکرد پیوسته‌اند و خواهند پیوست و هر روز به تحقق اهداف و آرمان‌ها در این مسیر نزدیک‌تر می‌شویم.