از عدم تمایل دانشجویان پزشکی به سالمندان تا سردرگمی طرح دانشکده سالمندی

رشته طب سالمندان با تربیت نیروی انسانی متخصص و آموزش دیده در ابعاد مختلف پزشکی، اجتماعی و روانپزشکی، یک رشته تخصصی بالینی پزشکی است که دانش‌آموختگان این رشته می‌توانند با کسب دانش، مهارت و نگرش لازم، در پیشگیری، ارزیابی، تشخیص، درمان و پیگیری بیماری‌های سالمندان اقدام کنند.

سال 91 برای نخستین بار، تقاضای رشته طب سالمندی از سوی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی تهران داده شد، این تقاضا در پی نگاه تخصصی به سالمندان و ضرورت نیاز به تربیت متخصص سالمندان در کشور شکل گرفت. دانشگاه علوم پزشکی ایران نیز از سال ۹۲ پذیرش محدود دستیاران تخصصی طب سالمندی را آغاز کرد. رشته طب سالمندی طی چند سال تعداد محدودی دانشجو پذیرفت تا اینکه درنهایت ظرفیت پذیرش در این رشته صفر اعلام شد، این در حالی است که با توجه به افزایش جمعیت سالمندی در کشور، ضرورت توجه بیشتر به این رشته احساس می‌شود. 

خاستگاه رشته طب سالمندی را به انگلستان نسبت می‌دهند که بر مراقبت‌های بهداشتی سالمندان متمرکز است. رشته طب سالمندی از اواخر دهه 1970 به عنوان یک تخصص بعد از پزشکی عمومی در این کشور به لیست دروس دانشگاهی اضافه شد. اکنون در اغلب کشورهای توسعه یافته، طب سالمندی جا افتاده است. برای مثال در آمریکا متخصصان روانپزشکی و پزشکان عمومی می‌توانند دوره‌های مراقبت سالمندی دریافت کنند. در کانادا، پزشکان می‌توانند با گذراندن یک دوره پس از پزشکی عمومی مجوز مراقبت سالمندی داشته باشند. بسیاری از دانشگاه‌های کانادا برنامه‌های آموزش پرستاری را برای عموم مردم ارائه می‌دهند، به این ترتیب پرستاران و دیگر متخصصان مراقبت‌های بهداشتی، می‌توانند آموزش بیشتری را در این رشته دنبال کنند تا با درک بهتر روند پیری و نقش سالخوردگان آشنا شوند. حتی در هندوستان نیز یک آموزش نسبتا جدید ارائه می‌شود که به صورت دوره تحصیل سه ساله در بخش تحصیلات تکمیلی است.

با توجه به رشد جمعیت سالمندان در کشور، تربیت نیروی متخصص این حوزه از ضروریات مدیریت کشور محسوب شده و تقویت آن، با تعیین جایگاه مشخص فارغ التحصیلان این رشته در نظام پزشکی کشور امکان‌پذیر است. طبق آخرین سرشماری که سال ۱۳۹۵ انجام شد، ۹.۳ درصد کل جمعیت کشور را جمعیت سالمندان تشکیل می‌داد و هم اکنون بعد از ۵ سال، برآورد می‌شود که جمعیت سالمندان در کشور، به بیش از ۱۰ درصد کل جمعیت رسیده باشد و همچنین تخمین زدند که در سال ۲۰۵۰ میلادی یعنی کمتر از ۳۰ سال دیگر، جمعیت افراد بالای ۶۰ سال، ۳۲.۱ درصد کل جمعیت کشور را شامل شود.

افزایش رشد جمعیت سالمندان در آینده، نیازمند مدیریت و تامین امکانات لازم برای پاسخگویی به نیازهای این قشر از جامعه است و مهمترین نیازهای این افراد که خدمات "توانبخشی شناختی، روانی و اجتماعی"، آموزش به خانواده‌ها و مراقبین آنان است که این مهم فقط از طریق تربیت نیروی متخصص رشته سالمندی امکان‌پذیر است، چرا که برنامه درسی دانشجویان این رشته در طول تحصیل و شایستگی‌هایی که کسب می‌کنند، فارغ‌التحصیلان این رشته را برای ارائه انواع خدمات مورد نیاز سالمندان آماده می‌کنند.

برخی صاحب‌نظران معتقدند که براساس مطالعات انجام شده، کمتر از ۸ درصد دانشجویان علوم پزشکی و فقط کمتر از ۴ درصد دانشجویان پزشکی، تمایل به کار با سالمندان دارند، درصورتی که فارغ التحصیلان رشته سالمندی که در دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی و چند دانشگاه بزرگ کشور تربیت شده‌اند، آماده ارائه خدمات توانبخشی شناختی، روانی و اجتماعی و خدمات مشاوره به خانواده ها و مراقبین سالمندان هستند.

عضو هیات علمی گروه آموزشی و مرکز تحقیقات سالمندی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی می‌گوید: «به‌رغم توانایی فارغ‌التحصیلان رشته سالمندی و نیاز کشور به وجود این دانش‌آموختگان برای مدیریت جمعیت سالمندان که رو به افزایش است، نداشتن جایگاه مشخص در نظام سلامت کشور، این دانش‌آموختگان را دلسرد و بی انگیزه کرده و متاسفانه تعداد داوطلبان کنکور که این رشته را برای ادامه تحصیل انتخاب می‌کنند، کمتر از سال‌های گذشته شده است.»

«دکتر یدالله ابوالفتحی ممتاز» به فعالیت هیات بورد تخصصی سالمندشناسی و طب سالمندی در وزارت بهداشت، اشاره و تاکید می‌کند: «مهمترین فعالیت هیات بورد در شرایط کنونی که کشور نیازمند تربیت نیروهای متخصص در این رشته است، تعیین جایگاه مشخص برای دانش آموختگان رشته سالمندی، زیر نظر نظام پزشکی کشور است.»

به گفته او، هم‌اکنون مراکز نگهداری سالمندان و سرای سالمندان که بصورت دولتی و غیردولتی تحت پوشش و با مجوز سازمان بهزیستی کشور فعالیت می‌کنند، می‌توانند بیشترین خدمات مورد نیاز مددجویان سالمند خود را از متخصصان حوزه سالمندی بگیرند، اما متاسفانه از پتانسیل علمی و اجرایی این افراد بی‌اطلاعند و از نظر سازمان بهزیستی نیز جایگاهی برای این متخصصان در نظر گرفته نمی‌شود.

سال گذشته بود که رئیس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت درپاسخ به سوال پایگاه خبری «پزشکان و قانون» در خصوص وضعیت تربیت متخصص طب سالمندی، ضمن تشریح اقدامات صورت گرفته در جهت ارائه خدمات بهداشتی، درمانی و مراقبتی به سالمندان، از آغاز به کار دانشکده سالمندی در آینده نزدیک خبر داده و گفته بود: «موضوع سالمندان چند وجهی است و علاوه‌بر بهزیستی و وزارت بهداشت نیازمند همکاری سایر نهادهاست. برنامه‌ های وزارت بهداشت برای ارتقای سلامت سالمندان در ابعاد مختلف پیگیری می‌‌شود.»

دکتر محسن شتی با تاکید بر لزوم تربیت نیروی انسانی متخصص طب سالمندی، اظهارکرد: «این موضوع چند سال متوقف شده بود، اما مجددا از سر گرفته شد تا با توجه به حرکت جامعه به سمت سالمندی، بتوانیم پاسخگوی نیاز جامعه باشیم. آموزش‌های دانشحویان این رشته حین تحصیل مورد بازنگری قرار می ‌گیرد و همکاران ما در حوزه آموزش وزارتخانه در حال بازنگری کوریکولوم‌‌های درسی هستند تا دغدغه مهارت‌آموزی نداشته باشیم و زمانی که دانشجو فارغ‌التحصیل می‌شود، مهارت کافی داشته باشد. برنامه دوم نیز در خصوص فارغ‌‌التحصیلان است که دوره‌‌های حین خدمت بگذرانند. در این زمینه سازمان ملی مهارت‌ها اعلام آمادگی کرده است تا دوره‌ های کوتاه مدتی برای فارغ‌‌التحصیلان در نظر بگیرد.»

وی با اشاره به اینکه سایر کشورها پروژه‌ای تحت عنوان «دانشکده سالمندی» دارند که سالمند می‌تواند بنابر علاقه خود مباحثی را بیاموزد، تصریح کرد: «این طرح با همکاری شهرداری تهران و وزارت علوم قرار است در دانشگاه علوم پزشکی تهران به شکل پایلوت اجرایی شود.»

حالا رئیس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت درباره برخی کمبود‌ها برای رفع نیاز‌های جمعیت سالمندی کشور می‌گوید: «متخصص طب سالمندی یک دوره تخصصی است که متاسفانه فقط ۵ دوره برای آن دانشجو پذیرش و این موضوع متوقف شد. در دو سال گذشته جلسات متعدد با معاونت آموزشی وزارت بهداشت و بخش‌های دیگری صورت گرفت تا پذیرش دانشجو برای تخصص طب سالمندی به طور مجدد احیا شود؛ اما متاسفانه تاکنون اقدامی صورت نگرفته است.»

شتی ادامه می‌دهد: «در واقع نسبت به جمعیت کشور، ما نیاز به ۲ هزار نفر متخصص طب سالمندی داریم که حتی در این زمینه ۲۰ نفر متخصص هم نداریم. امیدواریم با پیگیری مجدد و همکاری از طرف دولت جدید بتوانیم این دوره تخصصی را برگزار کنیم؛ چرا که در شرایط فعلی نیاز به طب سالمندی از هر زمان دیگری بیشتر است.»

رئیس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت می‌افزاید: «همانطور که تخصص یا فوق تخصص اطفال به میزان کافی وجود دارد؛ نیروی متخصص سالمندی هم باید افزایش پیدا کند. معتقدیم هر دو دوران (کودکی و سالمندی) به یک میزان حائز اهمیت هستند و باید زیر ساخت‌های لازم و کافی برای سلامت جسمی، روانی و اجتماعی سالمندان در این فرصت کوتاه آماده شود.»

شتی خاطرنشان می‌کند: «باید به این نکته توجه داشت یک سالمند ممکن است دو یا حتی سه بیماری یا اختلال را به طور همزمان داشته باشد و نبود متخصص طب سالمندی که بتواند به همه این مشکلات پاسخ دهد؛ باعث می‌شود یک سالمند دائم بین مطب و کلینیک متخصصان مختلف در حال حرکت و سردرگم باشد.»

او ادامه می‌دهد: «برای مثال یک سالمند که بیماری قلبی، کلیوی و همچنین زانو درد دارد؛ باید بین متخصص قلب، کلیه و فیزیوتراپ در رفت و آمد باشد؛ از طرفی هر متخصص برای درمان یک نسخه دارد که ممکن است برای یک سالمند ۳ نسخه درمانی همزمان اختلال‌های دیگری را ایجاد کند. در واقع معتقدیم این سردرگمی سالمند فقط نیاز به یک متخصص طب سالمندی دارد تا بتواند همه این نیاز‌ها را رفع کند و در صورت نیاز به تخصص دیگر می‌تواند مشاوره بگیرد.»

رئیس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت تصریح می‌کند: «باید زمینه پذیرش دانشجو و طرح درسی کارآمد برای این تخصص فراهم شود و به دنبال آن محل فعالیت و اختصاص تخت در بیمارستان و کلینیک‌ها برای این متخصصان تعریف و برنامه‌ریزی شود. از طرفی کار در حوزه سالمندی فقط با یک بخش امکان‌پذیر نیست. معاونت‌های مختلف وزارت بهداشت باید در کنار هم برنامه‌ریزی مناسب برای این موضوع داشته باشند. همه افراد باید نحوه برخورد و پاسخ به نیاز سالمند را آموزش ببینند و متخصصان طب سالمندی را به عنوان یک تخصص اصلی افزایش دهیم.»

حذف پذیرش دانشجوی متخصص طب سالمندی باعث شده است تا از نیاز ۲ هزار نفره کشور به متخصصان این حوزه؛ فقط ۲۰ نفر متخصص طب سالمندی در کشور داشته باشیم. از طرفی با توجه به ۲ برابر شدن جمعیت سالمندی کشور در ۲۰ سال آینده باید آمادگی و زیرساخت‌های لازم برای مواجهه با این موضوع در این فرصت کوتاه به کارگرفته شوند و بهتر است معاونت آموزشی وزارت بهداشت پذیرش دانشجوی متخصص طب سالمندی را در دانشگاه‌های کشور احیا کند تا بتوانیم در این فرصت کوتاه تعداد افراد متخصص برای پاسخ به نیاز‌های این گروه سنی را به حدنصاب برسانیم.