"اهدای گامت" چالش جدید فقها در درمان ناباروری

به گزارش پایگاه خبری پزشکان و قانون (پالنا)، فرزندآوری یکی از مهم‌ترین مسائل زندگی مشترک است که از همان ابتدای آشنایی زوجین بایکدیگر درباره آن صحبت و برنامه ریزی می‌کنند. اما همیشه چرخ روزگار به کامشان نمی‌چرخد و ممکن است روال زندگی آن طور که برایش نقشه کشید‌ه‌اند پیش نرود، متأسفانه برخی از زوج‌ها به دلیل بعضی مشکلات فیزیولوژیکی، نمی‌توانند به صورت طبیعی بچه‌دار شوند و بعد از گذراندن دوره‌های درمان طولانی تلاششان بی‌نتیجه می‌ماند. اما مدتی است که علم و تکنولوژی به کمک این افراد آمده و نور امیدی در زندگی آن‌ها روشن کرده است. 

روش‌های کمک به زایمان، استفاده از رحم جایگزین و اهدای گامت "تخمک و اسپرم" از جمله اقداماتی است که امروزه برای کمک به زوج‌‌های نابارور و تسریع روند بچه‌دار شدن آن‌ها در سراسر کشورهای جهان از جمله ایران انجام می‌شود. 

یکی از روش‌هایی که در علوم پزشکی معاصر ما دائر شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد، زایمان کمک شده است. روش‌های درمان ناباروری یا تولید مثل کمک شده که در جامعه پزشکی ما مصطلح است، هم از نظر فناوری و هم از نظر اخلاقی، حقوقی و فقهی مورد بحث، بررسی‌های طولانی و چالش‌های متعددی قرار گرفته است، برای اینکه ممکن است افرادی در این زمینه به مراجعه مراکز درمانی نیاز داشته باشند، یک توضیح مختصر و در حد نیاز عمومی خواهم داد.

وقتی یک خانواده و زن و شوهری به صورت طبیعی صاحب فرزند نمی‌شوند، باید حمایت‌هایی از نظر پزشکی و درمانی برای آن‌ها انجام شود. هیچکس در هیچ جای دنیا مخالف حمایت از زوجین نابارور برای صاحب فرزند شدن، نیست. مگر اینکه بعضی از روش‌های جدید که ممکن است اگر انجام شود، پیامدهایی از نظر اخلاقی، شرعی و قانونی داشته باشد که باید خانواده‌های مختلفی که این درمان‌ها را می‌گیرند، با ملزومات و تبعات تصمیم خود آشنا باشند. 

در ابتدا باید بگویم که هر مراجعه‌ای به مرکز درمانی ناباروری، در چهارچوب قرارداد درمانی انجام می‌شود. گرچه این قرارداد‌ها معمولاً به زبان آورده نمی‌شوند و یا به صورت خیلی جدی به عنوان یک قرارداد به آن نگاه نمی‌شود؛ اما باید بدانیم که اگر بعد از انجام آن اقدام پزشکی، اختلافی میان مرکز درمانی و بیمار رخ دهد، قاعدتاً دادگاه‌ها و مرکزی که این امر را داوری می‌کنند، این را در چارچوب یک قرارداد درمانی می‌بینند. 

مهمترین مسئله در قراردادها این است که اولاً آن قراردادی که می‌خواهد بین طرفین بسته شود مبتنی بر آگاهی باشد. در بحث پزشکی به این امر «رضایت آگاهانه» گفته می‌‌شود. یعنی بیمار یا خانواده‌ای که می‌خواهند درمان‌های کمک باروری بگیرند، باید کاملاً از اینکه چه خدمتی می‌خواهد برایشان انجام شود و چه تبعاتی از نظر اخلاقی، اجتماعی، روانی و... ممکن است داشته باشد، آگاه باشند. 

شاید هنوز این مسئله در مراکز درمانی ما آنطوری که مطلوب است، شکل نگرفته باشد. در رویکرد اخیر وزارت بهداشت، تأسیس مراکز مشورتی برای درمان ناباروری مدنظر قرار داده شده که درحال حاضر به صورت منطقه‌ای، دو مرکز در استان فارس شروع به کار کرده‌ است. اما امیدوار هستیم که ان‌شالله به زودی همه مراکز درمانی در سطح ملی، این مرکز مشاوره‌ای را داشته باشند. 

در این مرکز مشاوره، اطلاعات و آگاهی‌های لازم برای آن اقدام درمانی به اطلاع زوجین می‌رسد تا وارد یک کاری که از ابعادش اطلاعی ندارند، نشده باشند. از این طریق خانواده‌هایی که می‌خواهند چنین اقدامی را انجام دهند، آگاهی خودشان را نسبت به ابعاد قضیه افزایش دهند. یکی از جهاتی که باید آگاهی خانواده‌ها در آن زمینه افزایش پیدا کند، بحث شرعی و قانونی قضیه است که آیا این اقدامی که پزشک یا مرکز درمان ناباروری انجام می‌دهد، از نظر قانونی، کار قانونی محسوب می‌شود یا خیر؟ 

بعضی از اقدامات ممکن است از نظر قانونی یا شرعی موجه نباشد. حال این مشکل چه زمانی پیش می‌آید؟ زمانی که در قضیه فرزندآوری یک شخص ثالثی دخالت می‌کند. به عنوان مثال اگر این خانواده بخواهند صاحب فرزند شوند باید رحمی را در اختیار بگیرند و رحم جایگزین داشته باشند. یعنی یک خانم سومی، رحم‌اش را در اختیار این خانواده بگذارد. چون رحم خود همسر نمی‌تواند بچه را تا مرز تولد رشد دهد. یا گاهی ممکن است که جنین متولد شده از این خانواده در درون رحم شکل نگیرد و خارج از رحم بخواهند جنین را ترکیب کنند، که در این صورت سلول‌های جنسی ترکیب شده را بعد از یک مدت زمانی که خارج از رحم رشد می‌کند به رحم مادر منتقل کنند.

صورت‌های مختلفی به نام اهدای جنین، اهدای گامت، اهدای رحم یا رحم جایگزین و... وجود دارد که هرکدام از این‌ها از نظر قانونی و شرعی دارای احکام است. خصوصاً در کشور ما که مردم مرجع تقلید دارند، برای اینکه فرزندشان یک فرزند مشروعی باشد، باید خانواده ها نظر مرجع تقلید خودشان را  در رابطه با فرزندی که می‌خواهند به دنیا بیاورند بپرسند تا خدایی نکرده بعداً این بچه و خانواده دچار مشکلاتی از نظر حقوقی نشوند، ابعاد مختلف قضیه را باید در نظر بگیریم و خانواده‌ها با صرف تبلیغات افرادی که ممکن است انگیزه‌های غیراخلاقی داشته باشند "متأسفانه در جامعه ما هم چنین کسانی پیدا شده‌اند" فریب نخورند تا فردا به مشکلاتی مبتلا نشوند.

ما در کشور خودمان برای اهدای جنین یک قانون مصوب در مجلس شورای اسلامی داریم که این قانون و آئین‌نامه اجرایی آن تاکنون به یک شکلی کمک داده تا برای اینکه ما بتوانیم خدمات کمک باروری را قانونمند در کشورمان ارائه بدهیم. اما این قانون در جهاتی دچار محدودی‌هایی است؛ که در آن زمینه‌هایی که قانون محدود است و سخنی در رابطه با این اقدامات جدید ندارد، بایستی مردم مطابق روش حقوقی کشور ایران به فتواهای مراجع تقلید مراجعه کنند. 

ما در طول بیش از ۱۰۰ سال قانون‌گذاری که در کشورمان داریم، همیشه اگر یک جایی خلع قانونی داشته باشیم، برای اینکه کار مردم معطل نماند، قانونگذار پیش بینی کرده است که به فتوای مراجع تقلید مراجعه شود، روال قانون‌گذاری الآن کشور ما هم همین است. شورای نگهبان اگر قانونی از قبل وجود نداشته که حاکم باشد، در مورد مسئله جدید، به فتواهای مراجع تقلید مراجعه می‌کنند و معمولاً شورای نگهبان نظر مشهور فقها را ملاک تصمیم‌گیری قرار می‌دهد و قانون در مجلس و شورای نگهبان به این شکل عبور می‌کند. 

در حال حاضر در جایی که خیلی چالش داریم، مسئله اهدای گامت است. گامت یعنی سلول‌های جنسی یا همان تخمک که از خانم‌ها و اسپرم که از آقایان گرفته می‌شود. این تخمک و اسپرم گاهی از یک نفر سوم ممکن است گرفته شود که در این مسئله چالش فقهی بسیار زیادی داریم. در این امر فتاوای مراجع تقلید متفاوت است. برای حل مشکل خانواده‌های نابارور باید خانواده‌ها با فتوای مرجع تقلید خودشان آشنا شده و در چهارچوب فتوای مرجع تقلیدشان، اقدام کنند. 

این مسئله هم در مراکز مشاوره‌ای که وزارت بهداشت تا کنون افتتاح کرده و تصمیم دارد این مراکز را در سطح ملی افتتاح کند، در آنجا مشاوره فقهی و حقوقی به خانواده‌ها داده شده تا این مشکل هم برای آنها رفع شود. 

ذهنیتی در جامعه ما ایجاد شده که برخی‌ها خیال می‌کنند، می‌شود سلول‌های جنسی را فروخت. ما خرید و فروش سلول جنسی نداریم. اگر کسانی هم این تعبیر را به کار می‌برند، غیرقانونی و غیر مشروع است. چیزی که ما داریم اهدا است. یعنی صاحب آن سلول جنسی، سلول خود را به خانواده‌ای که نابارور هستند، اهدا می‌کند. ممکن است در مقابل این هدیه، خانواده دریافت کننده چیزی را به فرد اهدا کننده هدیه دهند. در جامعه ما رسم است که می‌گویند: « نمی‌خواهم زیر بار منت باشم.» این زیربار نبودن در قالب هدیه دادن غیر از معامله است.

بعضاً با کسانی مواجه هستیم که دچار اختلاف شده‌اند و می‌گوید: «من پولش را داده‌ام.» پول دادن به معنای این نیست که فرد مالک سلول جنسی شده است. سلول جنسی ملک نیست و افراد از این جهت باید دقت کنند و به اصطلاح فقهی به عنوان یک «هبه معوضه» و یا هدیه‌ای که در مقابلش هدیه گرفته شده به قضیه نگاه کرد و اینگونه در نظام پزشکی ما مطرح است. 

هرخانواده‌ای که می‌خواهد برای فرزندآوری به این شکل اقدام کند باید به صورت مفصل آ‌گاهی پیدا کند و بعد وارد این قضیه شود. امیدواریم که انشالله خانواده‌هایی سالم و صاحب فرزندان خوب و سعادتمند برای جامعه ما باشد و هیچ وقت هیچ خانواده‌ای دچار مشکلی از حیث بارآوری و فرزندآوری نداشته باشند. همچنین امیدواریم عوامل هم در مجموعه علوم‌پزشکی کشور بتوانند خدمات خوبی به خانواده‌ها در این زمینه ارائه دهند. فارس