بررسی‌ها از روند «آلودگی ثانویه» در تابستان پایتخت حاکی است، شاخص نشانگر غلظت گاز سمی ازن برای اولین بار به سطح۱۷۱ در شهر رسید؛ درحالی‌که تابستان پارسال و سال قبل از آن، این شاخص حداکثر تا ۱۶۲ افزایش یافته بود.
به گزارش پایگاه خبری پزشکان و قانون (پالنا)، دنیای اقتصاد نوشت: یکشنبه‌ای که گذشت، «آلودگی‌هوا با گاز ازن» در تهران رکورد تاریخی زد. بررسی‌ها از روند «آلودگی ثانویه» در تابستان پایتخت حاکی است، شاخص نشانگر غلظت گاز سمی ازن برای اولین بار به سطح۱۷۱ در شهر رسید؛ درحالی‌که تابستان پارسال و سال قبل از آن، این شاخص حداکثر تا ۱۶۲ افزایش یافته بود. با افزایش دمای هوا از حد ۳۰درجه سانتیگراد، سرعت تولید ازن «واکنش فتوشیمیایی» در آسمان شهر شتاب می‌گیرد. یک گزارش رسمی، ازن را گاز سمی سرطان‌زا و منبع مولد آن را «جایگاه‌های سوخت» معرفی کرده است.
رکورد آلاینده‌ترین روز تهران با آلودگی ازن شکسته شد؛ وضعیت برای برخی شهرستان‌های تهران و چند مرکز استان نظیر اصفهان نیز به لحاظ این آلاینده ثانویه، بحرانی بود. افزایش دمای هوا و انتشار روزافزون اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار باعث تولید گاز خطرناک ازن شده و عبور این گاز از حد مجاز سلامت شهروندان را با خطر جدی مواجه کرده است. در این شرایط مهار انتشار گازهای پیش‌ساز تولیدکننده ازن تنها راهکار کنترل انتشار گاز سمی و خطرناک ازن در نزدیکی جو زمین است.
شرکت کنترل کیفیت هوای تهران میزان آلاینده ثانویه گاز ازن را برای 24 ساعت منتهی به 8 صبح روز هشتم مرداد ماه برابر 171 واحد اعلام کرد که این رقم بیشترین میزان ثبت‌شده برای این داده از زمان آغاز فرآیند اندازه‌گیری و ثبت بود، به این ترتیب رکورد آلاینده‌ترین روز تهران با گاز سمی ازن شکسته شد. تهران تا سال 94 یعنی یک دهه قبل از آلودگی ازن در امان بود، در آن زمان عمده آلودگی هوا مربوط به ذرات معلق و منواکسید کربن بود، اما از سال 94 به بعد در پی افزایش دمای هوا در تابستان پای این آلودگی ثانویه نیز به روی آسمان شهر باز و آلودگی با گاز ازن به تهرانی‌ها تحمیل شد.
به این ترتیب ظرف سال‌های اخیر به شکل مستمری از تعداد روزهایی که تهرانی‌ها هوای پاک را استنشاق می‌کنند کاسته می‌شود. در حالی که طی سال‌های نه‌چندان دور خبرهای مرتبط با آلودگی هوا عمدتا در روزهای سرد سال منتشر می‌شد؛ ظرف سال‌های اخیر شاهد هستیم که حتی در روزهای گرم سال نیز خبری از هوای پاک نیست.
البته جنس آلودگی هوا در روزهای گرم و سرد سال متفاوت است؛ در حالی که در روزهای سرد سال عمده آلودگی هوا مربوط به ذرات معلق و منواکسید کربن است، در روزهای گرم سال آلودگی ثانویه ازن تبدیل به خطر اصلی تهدیدکننده جان انسان‌ها می‌شود. بر اساس اعلام شرکت کنترل کیفیت هوای تهران میزان غیرمجاز از گاز ازن «O3» در هوا می‌تواند باعث بروز عوارض بر سلامتی انسان به‌ویژه مبتلایان به بیماری‌های ریوی، کودکان، سالمندان و افرادی که در خارج از منزل فعال هستند، شود.
گفته می‌شود در مواجهه با ازن، کودکان در معرض بیشترین خطر هستند زیرا ریه‌های آنان هنوز در حال رشد و تکامل است و معمولا فعالیت آنها در خارج از منزل در روزهای داغ تابستانی یعنی درست در زمانی که سطح ازن بالاست زیاد است. همین موضوع احتمال افزایش تاثیرپذیری کودکان از ازن را تقویت می‌کند و در نتیجه ممکن است به شکل آسم در کودکان بروز و ظهور پیدا کند.
تنفس ازن همچنین به درد قفسه سینه، سرفه، سوزش گلو و گرفتگی ریه می‌انجامد و علاوه بر آن می‌تواند بیماری‌های ریوی مثل برونشیت را تشدید کند. از گاز ازن به‌عنوان آلودگی ثانویه یاد می‌شود، این گاز از واکنش شیمیایی میان اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار ایجاد می‌شود، در این میان افزایش دمای هوا و تابش خورشید می‌تواند فرآیند شیمیایی میان اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار را سرعت ببخشد به‌نحوی که بر غلظت ازن در هوا افزوده شود.
از آنجاکه تابش نور خورشید و گرما «شرط لازم» برای تسهیل واکنش فتوشیمیایی منجر به تولید گاز ازن است؛ این آلودگی ثانویه عمدتا در روزهای گرم و نیمه ابتدایی سال بروز می‌کند. به این ترتیب تغییرات اقلیمی و افزایش مستمر دمای هوا از جمله دلایل افزایش تعداد روزهای آلوده با گاز ازن طی سال‌های اخیر است. در حالی که اکسید نیتروژن عمدتا از اگزوز خودروها خارج می‌شود ترکیبات آلی فرار از نشت گاز در پمپ بنزین‌ها متصاعد می‌شود.
بنابراین این دو گاز پیش‌ساز تشکیل ازن هستند اما این گاز سمی برای شکل گرفتن نیاز به گرما نیز دارد و بنابراین عمدتا در روزهای گرم سال، این آلاینده در هوا پدید می‌آید. شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در گزارشی با عنوان «بررسی وضعیت آلاینده ازن در شهر تهران» به بررسی دلایل بروز آلودگی گاز ازن در سطح شهر تهران طی سال‌های اخیر پرداخته و راهکارهای کنترل این وضعیت را مطرح کرده است که در این گزارش به طور خلاصه به آن اشاره می‌شود. در گزارش «بررسی وضعیت آلاینده ازن در شهر تهران» آمده حد مجاز غلظت گاز ازن برابر 59 PPb است.
بالاتر رفتن میزان گاز ازن از این حد هوا را وارد فاز غیرپاک می‌کند که استنشاق این هوا برای گروه‌های حساس مضر است. اما زمانی که غلظت این گاز از 96 PPb بالاتر رود وضعیت هوا وارد فاز خطر می‌شود به‌نحوی که استنشاق هوا در این وضعیت برای تمامی گروه‌ها خطرناک خواهد بود.
بحران در تهران شدت گرفت
در 24 ساعت منتهی به ساعت 8 صبح روز دوشنبه 8 مرداد شاخص کل آلودگی هوای تهران به 171 یعنی وضعیت بحرانی رسید؛ این داده نتیجه افزایش گاز ازن در هوا بود. این رقم بیشترین میزان شاخص روزانه ثبت‌شده برای تهران از زمان اندازه‌گیری و ثبت این داده است. ظرف سال 1401 و سال 1402 در تابستان، این شاخص به 165 واحد نیز رسیده بود. همچنین رصد داده‌های سامانه کنترل کیفیت هوای تهران از آن حکایت دارد که عصر روز شنبه برای ساعاتی میزان شاخص آلاینده ازن به بالای 200 یعنی وضعیت بحرانی نیز رسید؛ این روند در بامداد یکشنبه هفتم تیر ماه نیز تکرار شد.
همچنین بررسی‌ها حاکی از آن است که ظرف هفت روز ابتدایی مرداد امسال سه روز هوا در وضعیت زرد، سه روز در وضعیت نارنجی و یک روز قرمز بوده است این در حالی است که ظرف هفت روز ابتدایی مرداد سال گذشته برای پنج روز هوا در وضعیت زرد، یک روز نارنجی و یک روز قرمز بود. در عین حال تعداد روزهای غیرپاک تهران با گاز ازن از 40 روز در سال 1394 به 206 روز در سال 1400 رسید. درواقع تعداد روزهای آلوده با گاز ازن طی چهار سال اخیر نسبت به دهه 90 تقریبا 1.5 برابر شده است.
بررسی‌ها حاکی از آن است که افزایش دمای هوا در رشد تعداد روزهای آلوده موثر بوده است. چرا که افزایش دمای هوا از 30 درجه سانتیگراد، واکنش‌های فتوشیمیایی منجر به تولید ازن را تسریع می‌کند. افزایش نسبی میانگین و بیشینه دما در ماه‌های گرم سال‌های اخیر بی‌تردید با افزایش بیشینه ازن در این دوره در ارتباط است. بر این اساس تغییرات ناچیز دمایی می‌تواند به نوسان قابل ملاحظه در غلظت آلاینده ازن بینجامد. افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی در جهان و به تبع آن تولید بیشتر گازهای گلخانه‌ای تقش بسزایی در گرمایش کره زمین داشته که در نتیجه بستر مناسبی برای افزایش تولید ازن فراهم کرده است.
اصفهان و شهرستان‌های تهران؛ در صدر آلاینده‌ترین‌ها
بر اساس گزارش‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران از 131 روز سپری‌شده از امسال منتهی به‌روز هفتم مرداد ماه تهرانی‌ها 84 روز در معرض هوای غیرپاک به لحاظ گاز آلاینده ازن بودند. آلودگی هوا با ازن تنها مربوط به تهران نیست؛ در بررسی داده‌های سامانه پایش کیفی هوای کشور مشخص شد که ظرف روز گذشته هشتم مرداد شهرهای مختلف کشور نیز با آلاینده ازن مواجه بودند، در میان کلان‌شهرها اصفهان با ثبت عدد 154 در خصوص آلاینده ازن در صدر آلوده‌ترین شهرهای کشور قرار داشت البته تعدادی از شهرستان‌های استان تهران نظیر بهارستان با ثبت عدد 227 و لواسانات با ثبت عدد 206 به مراتب آلوده‌تر بودند.
سنجش آلاینده ازن در سراسر شهرستان‌ها و حتی مراکز استان‌ها انجام نمی‌شود، سامانه پایش کیفی هوای کشور میزان آلاینده‌های ازن در شهرهای مورد بررسی را اعلام می‌کند با وجود این محدودیت در دسترسی به داده میزان ازن هوا در سایر شهرستان‌های کشور باعث شد تا این گزارش بر آلایندگی شهر تهران متمرکز باشد، در این شرایط لازم است تا با افزایش ایستگاه‌های سنجش ازن در سایر شهرهای دیگر استان‌ها وضعیت هوای این مناطق نیز به لحاظ این آلاینده مشخص شود و در زمان بروز بحران به شهروندان در خصوص خروج از خانه هشدارهای لازم داده شود. البته تعداد دستگاه‌های سنجش گاز ازن در شهر تهران نیز استاندارد و مطابق نیاز نبوده و به مراتب کمتر از حد نیاز است.
راهکارهای کاهش تولید و انتشار ازن
از آنجاکه اکسید نیترات و ترکیبات آلی فرار پیش‌سازهای تشکیل گاز سمی ازن است، راهکارهای کنترل انتشار این آلاینده مبتنی بر کنترل و کاهش این گازهای پیش‌ساز خواهد بود. در گزارش «بررسی وضعیت آلاینده ازن در شهر تهران» به جلوگیری از نشت سوخت و استفاده از نازل‌های بازیابی بخارهای بنزین در پمپ بنزین‌ها جهت کاهش انتشار VOCs «ترکیبات آلی فرار» در زمان سوخت‌گیری به عنوان یکی از راهکارهای کاهش انتشار ازن اشاره شده است. در عین حال ارتقای تکنولوژی خودروها جهت کاهش انتشار اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار و سایر آلاینده‌ها می‌تواند به کاهش بحران آلودگی ثانویه کمک کند. ارتقای استاندارد سوخت بنزین و گازوئیل توزیعی جهت کاهش انتشار اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار و سایر آلاینده‌ها راهکار بعدی است.
اعمال ضوابط سختگیرانه در خصوص انتشار اکسیدهای نیترات از نیروگاه‌ها و منابع احتراق صنعتی راهکار بعدی پیشنهادی برای کنترل این آلودگی است. وضع مقررات سختگیرانه معاینه فنی خودروها برای کنترل انتشار اکسیدهای نیترات خروجی اگزوز نیز می‌تواند در مهار تولید گاز ازن موثر باشد. در عین حال اعمال ضوابط مشخص در خصوص استفاده از حلال‌های شیمیایی مورد استفاده در صنایع و کارخانه‌ها برای کنترل تولید ترکیبات آلی فرار می‌تواند در کاهش تولید و انتشار گاز ازن موثر واقع شود.
