ماجرای واکسن جدید تزریقی سه سروتیپی چیست؟

154 کشور جهان در برنامه ایمن‌سازی خود از واکسن خوراکی فلج اطفال استفاده می‌کنند. سازمان جهانی بهداشت مقرر کرده که در تمام این کشورها از نیمه دوم آوریل 2016 (۴ اردییهشت 1395 ) کلیه واکسن‌های خوراکی سه ظرفیتی فلج اطفال باید از زنجیره سرما در کلیه مراکز ارائه خدمات واکسیناسیون و مراکز نگهداری واکسن اعم از دولتی یا خصوصی جمع‌آوری و امحا و واکسن دو سروتیپی خوراکی ۱ و ۳ جایگزین آن شود. همچنین یک دوز واکسن تزریقی سه سروتیپی در چهار ماهگی به برنامه واکسیناسیون ایران اضافه شود.

دلیل این امر این بود که "ویروس فلج اطفال"  "پولیوویروس" (Polio Virus)   سه سروتيپ آنتي ژني 1 ،2 و 3 دارد. 

سروتیپ 1 ویروس، عامل اغلب موارد ابتلا به فلج است. سروتیپ٢ ویروس آخرین بار در کشور هند در سال1999 شناسایی شده و ریشه کني جهاني آن به تاييد سازمان جهاني بهداشت رسيده است.

سروتيپ 3 نيز آخرين بار در نوامبر 2012 در نيجريه شناسايي شد.

ريشه كني جهاني فلج اطفال

از سال1367 (1988) "برنامه جهاني ريشه كني فلج اطفال" به تصويب مجمع جهاني بهداشت رسيد که تا کنون با به کارگیری واکسن خوراكي فلج اطفال مؤفقیت‌هاي چشمگیری داشته است. به کمک این برنامه، كشورهاي بومي پوليو از 125 كشور در سال 1367 (1988) به سه كشور ( افغانستان ، پاكستان و نيجريه ) در سال 2012 كاهش يافت. در سپتامبر سال 2015 كشور نيجريه نيز از فهرست كشورهاي بومي فلج اطفال خارج شد و در حال حاضر تنها دو كشور افغانستان و پاكستان پوليوآندميك محسوب مي‌شوند. 

دو نوع واكسن فلج اطفال وجود دارد: 

واکسن خوراکی و واکسن تزریقی.

واکسن خوراکی فلج اطفال حاوی ویروس زنده و ضعیف شده است و دارای  دو نوع "دو ظرفیتی" و "سه ظرفیتی" است .

واکسن خوراکی سه ظرفیتی فلج اطفال واکسنی است که تا کنون در اکثر برنامه های جاری واکسیناسیون علیه فلج اطفال استفاده و باعث ریشه کنی سروتیپ 2 ویروس وحشی فلج اطفال گردیده است.

در  واکسن دو ظرفیتی فلج اطفال خوراکی سروتیپ 2 ویروس فلج اطفال وجود ندارد و در برابر سروتیپ 1و3 ویروس وحشی فلج اطفال، مؤثرتر از واكسن سه ظرفيتي است.

واکسن خوراکی فلج اطفال در ايجاد ايمني عليه ويروس فلج اطفال بسيار مؤثر است. با این وجود، دريافت آن در موارد بسيار نادر منجر به فلج مي شود. اين عارضه که پوليو ميليت فلجي ناشي از واكسن Vaccine Associated Paralytic Poliomyelitis(VAPP) نامیده می‌شود، معمولا پس از دريافت نوبت اول واكسن رخ مي‌دهد و  شیوع  آن در افراد دچار نقص ایمنی هومورال نسبت به افراد عادي ،  3200 برابر بيشتر است.

40%   موارد فلج کودکان ناشي از سروتيپ 2 ویروس  است و بيش از 95% موارد "پولیوویروس مشتق از واکسن در گردش"، ناشي از سروتيپ 2 است. علائم باليني فلج ناشي از "ویروس واكسن" و "ویروس مشتق از واکسن" كاملا مشابه پوليو ميليت ناشي از ويروس وحشي است.

واكسن تزريقي  فلج اطفال حاوی ویروس غیر فعال شده و حاوی هر سه سروتیپ 1،2 و 3 ویروس است که به صورت واکسن تزریقی درآمده است. این واکسن خطر ابتلا ناشی از ویروس واکسن و ویروس مشتق از واکسن را ندارد.

اقدامات نهایی جهان برای ریشه کنی فلج اطفال

با توجه به كاهش تعداد موارد فلج اطفال ناشي از ويروس وحشي به دنبال برنامه های اجرا شده، "فلج اطفال ناشی از ویروس واكسن" و "ویروس مشتق از واکسن" اهميت بيشتري پيدا كرده اند. لذا در سال 1391 (2012) "برنامه نهايي ريشه كني فلج اطفال" با مد نظر قراردادن شرایط جدید به تصويب مجمع جهاني بهداشت رسيد كه تمام كشورها را ملزم مي كند تا در حرکتی هماهنگ و زمان بندی شده، ابتدا با همراه کردن واکسن خوراکی و تزریقی فلج اطفال موارد باقی مانده بیماری را ریشه کن کنند و در سال های پس از ریشه کنی، براي حفظ ايمني جوامع، تنها از واكسن تزريقي استفاده کنند.

از آنجایی که مضرات سروتيپ 2 ویروس موجود در واكسن خوراكي بيش از فوايد آن است، بایستی از طریق جایگزینی واکسن سه ظرفیتی با دو ظرفیتی، سروتیپ 2 ویروس از واکسن خوراکی حذف شود.

بر این اساس، "برنامه نهايي ريشه كني فلج اطفال" اقدامات زیر را در تمام كشورهايي كه فقط از واکسن خوراکی (OPV)  استفاده مي‌كنند ضروری دانست:

قدم اول: اضافه کردن حداقل يك نوبت واكسن تزريقي فلج اطفال (IPV) به برنامه جاري واکسیناسیون

تا دی ماه سال 1394 (پایان سال 2015)، شش ماه قبل از جایگزینی واكسن خوراكي سه ظرفيتي با واكسن دو ظرفيتي که بايد حداقل يك دز واکسن تزریقی تجویز شود.

قدم دوم: جايگزيني واكسن خوراكي سه ظرفيتي با واكسن دو ظرفيتي

در نيمه دوم آوریل 2016، به صورت همزمان در همه کشورها.

طبق برنامه ريزي انجام شده، قرار بود که در ايران از روز شنبه 23 آوريل (4 ارديبهشت ) واكسن خوراكي دو ظرفيتي جانشين واكسن سه ظرفيتي شود که این کار انجام شد و قرار شد که یک دوز  واکسن تزریقی سه سروتیپی در چهار ماهگی به برنامه واکسیناسیون ایران اضافه شود که متاسفانه به خاطر کمبود جهانی این کار فقط در ابتدا فقط در مناطق پر خطر اجرا شده است و از تاریخ شهریور ماه ۹۷ واکسن تزریقی سه سروتیپی نیز روتین شده است و به تمامی متولدین ۱/۱/۹۵ که فقط واکسن دو سروتیپی گرفته اند در بهمن ماه ۹۷ یک دوز واکسن تزریقی سه سروتیپی تزریق گردد که این امر موجب حفظ حداقل سطح ايمني عليه سروتيپ 2 ویروس و تسهیل كنترل طغيان هاي آتي فلج اطفال و تقويت ايمني عليه سروتيپ هاي 1 و 3 ویروس می شود.

 واكسن تزريقي فلج اطفال، جایگزین قطره خوراكي فلج اطفال نمي شود.

واكسن تزريقي فلج اطفال به ميزان نيم ميلي ليتر، در قسمت قدامی خارجی ران راست بصورت عضلانی تزريق می شود.