نگاهی به سیر تکاملی نظام سلامت در ایران

به گزارش پایگاه خبری پزشکان و قانون، حوزه‌های مختلف سلامت از خوزه بهداشت و درمان تا انتقال ‏خون و بیمه و تولیدات علمی پزشکی در این سال ها به سمتی حرکت کردند که بهبود زیرساخت‌های بهداشتی و درمانی و ارتقای کیفیت خدمات سلامت به ‏بزرگترین طرح اجتماعی دولت پس انقلاب رسیدند. طرح تحول سلامت در دولت یازدهم نیز توانست بخشی از مشکلات به جا مانده طی سال‌های گذشته را با ‏تمرکز ویژه دولت بر حوزه سلامت، حل کند. 

مسیر 40 ساله نظام سلامت، مسیر پر فراز و نشیبی است که فقط می‌شود به صورت ‏گذرا به بخش‌هایی از آن اشاره کرد. هر چند خدمات بسیاری در این مسیر ارائه شده و رد پای بزرگان و دانشمندان بسیاری دیده ‏می‌شود، اما فقط می‌توان به صورت گذرا به برخی از کارهای انجام شده در نظام سلامت اشاره کرد.‏

اصلاحات نظام سلامت در واقع از دهه 60 با ایجاد شبکه بهداشت و درمان سراسری آغاز شد، جایی که بیش از 17 خانه بهداشت با حضور بهورزان در خانه های بهداشت و حدود 6500 مرکز بهداشتی-درمانی در شهرها سامان یافت و به ارائه خدمات اولیه مثل واکسیناسیون سراسری و مراقبت از مادر و کودک مشغول شد و توانست بخش مهمی از بیماری های واگیر را کنترل و حتی ریشه کن کند. اما امروز نیازها متفاوت و گسترده تر شده است.

خدمات تشخیصی و درمانی را می‌توان ویترین نظام سلامت دانست. جایی که ارائه خدمات به هنگام و استاندارد به دریافت کنندگان ‏خدمت، جلوگیری از ارجاع به خارج از بیمارستان برای تهیه ملزومات پزشکی و ارتقای کیفیت خدمات از هر چیزی مهمتر است. کارهایی که می‌تواند به ‏افزایش رضایت مردم از خدمات بستری و دسترسی عادلانه به خدمات سلامت با کیفیت منجر شود.‏

اکنون از 984 بیمارستان کشور، 614 بیمارستان شامل 87 هزار و 852 تخت بیمارستانی مربوط به وزارت بهداشت و دولت است. این در حالی است ‏که تعداد کل تخت‌های بیمارستانی در سال 1356 و قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، 56 هزار تخت بود و در حال حاضر 128 هزار ‏و 142 تخت بیمارستانی در کشور وجود دارد.‏

یکی دیگر از مواردی که طی سال‌های اخیر توسط مسئولان وزارت بهداشت ‏یادآوری می شود، افزایش تعداد پزشکان پس از انقلاب و خودکفایی ار نظر پزشکان است. در حالی که قبل از انقلاب این پزشکان هندی و پاکستانی بودند که همه جا به چشم می آیند و به زبان غیر فارس خدمات نه چندان با کیفیتی به مردم ارائه می کردند.. در سال 1356 تعداد پزشکان حاضر در ‏ایران 13 هزار و 428 نفر بود در آن زمان نزدیک به 6 هزار پزشک، پاکستانی در ایران بودند. تعداد پرستاران کشور در سال 1357 حدود 7 هزار و 100 نفر و نسبت پرستار به هر 10 هزار نفر 2.1 بود. در حال حاضر حدود 120 هزار پرستار ارائه خدمت ‏می‌کنند و به ازای هر 2 هزار و 300 نفر، یک پزشک عمومی در حال ارائه خدمات به مردم است.‏

وقتی طرح تحول سلامت در 15 اردیبهشت 1393 با تصویب هیئت دولت در سراسر کشور و بیمارستان‌های وابسته به وزارت ‏بهداشت اجرایی شد، امیدواری بسیاری برای ایجاد تحولات اساسی در حوزه سلامت شکل گرفت. کاهش سهم مردم از هزینه بستری ‏از 37 درصد به 5 درصد برای روستاییان و 10 درصد برای شهرنشینان، کاهش 42 درصدی قیمت انواع لوازم و تجهیزات پزشکی ‏مصرفی، کاهش ارجاع مردم به خارج از بیمارستان برای تهیه دارو و تجهیزات پزشکی، بازسازی بیمارستان‌های فرسوده از جمله ‏کارهایی بود که به واسطه اجرای طرح تحول سلامت انجام شد.‏

به دنبال اجرای این طرح، 45 هزار تخت بیمارستانی کشور با استفاده از تولیدات داخلی نوسازی و 2 میلیون و 700 ‏هزار مترمربع فضای بستری در کشور بازسازی شد.‏

موضوع زایمان طبیعی نیز یکی از بسته‌های حمایتی طرح تحول سلامت بود. پس از اجرای این طرح، 2 میلیون و 100 هزار ‏زایمان طبیعی رایگان در کشور انجام شد و میزان انجام سزارین تا 6.5 درصد کاهش پیدا کرد. همچنین آموزش‌های رایگان به 700 ‏هزار نفر از مادران باردار در دوران بارداری و برای توانمندسازی برای باروری و زایمان طبیعی ارائه شد. از طرفی هزار و ‏‏800 واحد اختصاصی زایمان نیز در 366 بیمارستان کشور ساخته شد و 85 درصد هزینه‌های درمان ناباروری با تعرفه دولتی برای ‏زوج‌های نابارور تحت پوشش قرار گرفت.‏

طی سال‌های اخیر، حضور پزشکان متخصص و فوق تخصص در مناطق محروم هم افزایش یافت. به این ‏واسطه حضور 3 هزار و 200 پزشک متخصص و فوق تخصص در 236 شهر کمتر توسعه یافته و محروم خدمات پزشکی به صورت تمام وقت در ‏بیمارستان‌های دولتی ارائه می شود.‏

با اجرای برنامه حمایت از ماندگاری پزشکان در مناطق محروم، افزایش دسترسی مردم به خدمات سطح 2 و 3 ( خدمات تخصصی و بستری) در ‏مناطق محروم ‏کشور شامل رشد حدود 3 برابری در خدمات سرپایی و رشد 65 درصدی خدمات بستری و حذف ‏کامل زیرمیزی در مناطق محروم ‏شد.‏

در سال‌های پس از انقلاب، اقداماتی مانند تدوین و استقرار نظام یکپارچه مدیریت فناوری‌های نوین سلامت، تدوین ‏مدل مفهومی نظام ‏جامع مدیریت فناوری‌های حوزه سلامت ایران، تدوین پروتکل‌های غربالگری بیماری‌های مهم و ‏قابل درمان، برنامه مدیریت مصرف ‏خدمات درمانی غیر ضروری نیز محقق شده است.‏

راه اندازی کلینیک ویژه در 128 شهر از 31 استان کشور، راه اندازی 39 پایگاه اورژانس هوایی و انتقال 13 هزار و 79 بیمار و ‏مصدوم با 9 هزار و 22 سورت پروازی، ساخت و گسترش 125 بخش اورژانس در بیمارستان‌های تروما و اصلی کشور و نوسازی ‏بخش اورژانس در سایر بیمارستان‌ها و افزایش هزار و 500 تخت اورژانس و بهسازی و استانداردسازی 180 بخش اورژانس در ‏سراسر کشور از جمله کارهای انجام شده در حوزه درمان کشور است.‏

تمرکز اصلی نظام سلامت از ابتدای امسال بیشتر بر واکسیناسیون، خدمات بهداشتی بهبود وضعیت آب و غذا و پیشگیری از بیماری ها بود و البته در سال های اخیر توجه و تمرکز وزارت بهداشت به حوزه درمان بیشتر شد اما حوزه بهداشت نیز پیشرفت‌های قابل قبولی طی 40 سال اخیر داشته است. بخشی مهم در نظام سلامت که با شعار «پیشگیری بهتر از درمان است» گام به گام با مردم ایران و ‏حتی چند گام جلوتر حرکت کرده است.‏

تربیت بهورز برای ارائه خدمات بهداشتی در روستاها با تاکید بر گزینش افراد بومی، توسعه خدمات بهداشت عمومی با تاکید بر ‏آموزش بهداشت عمومی، تامین آب سالم و کافی، بهبود تغذیه جامعه، سلامت مادر و کودک، نوجوان و جوان و میانسالان و سالمندان ‏و البته مبارزه با بیماری‌های واگیر و غیرواگیر فقط بخشی از برنامه‌های اجرا شده در حوزه بهداشت بوده است.‏

اضافه شدن بسته خدمات سلامت دهان و دندان برای گروه‌های هدف مادران باردار و کودکان کمتر از 14 سال، اضافه شدن خدمات ‏سلامت روان با تاکید بر آموزش مهارت‌های زندگی، مهارت‌های فرزندپروری و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، استقرار یک ‏کارشناس سلامت روان به طور متوسط به ازای هر 20 تا 40 هزار نفر جمعیت شهری و 10 تا 20 هزار نفر جمعیت روستایی نیز ‏بخش دیگری از خدمات حوزه بهداشت است.‏

بخش دیگری از فعالیت‌های حوزه بهداشت که در قوانین پنجم و ششم توسعه نیز بر اجرای آن تاکید شده است، استقرار پرونده ‏الکترونیک سلامت ایرانیان در کل کشور است. در این زمینه از دی 1394 با راه اندازی سامانه سیب در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور ‏و سامانه ناب در دانشگاه علوم پزشکی گلستان، پرونده الکترونیک سلامت برای بیش از 74میلیون نفر از جمعیت کشور تا پایان ‏مرداد 1397 تشکیل شده است.‏

یکی از اهداف حوزه بهداشت، کاهش مرگ مادر باردار و بر اساس اهداف توسعه هزاره بوده است. آرمان پنجم توسعه هزاره که بهبود ‏وضعیت سلامت مادران را در حوزه گسترده بهداشت باروری شامل می‌شود، چند نشانگر مشخص دارد. اولین نشانگر، نرخ مرگ و ‏میر مادران ناشی از عوارض بارداری و زایمان در 100 هزار تولد زنده است که باید در فاصله سال‌های 1990 تا 2015 تا سه ‏چهارم کاهش پیدا می‌کرد. در این زمینه برنامه سلامت مادران در ایران دستاوردهای خوبی داشته است.‏

گزارش سازمان جهانی بهداشت درباره روند کاهش مرگ مادران از سال 1990 تا 2015 نشان می‌دهد حدود 9 کشور قبل از سال ‏‏2015 به هدف پنجم توسعه هزاره رسیدند که ایران نیز با 80 درصد کاهش شاخص مرگ مادر نسبت به سال مبدا در میان این کشورها ‏قرار دارد.‏

میزان مرگ و میر کودکان کمتر از یک سال در هزار تولد زنده در سال 1357 برابر با 120 بود که این عدد در سال 1367 به 58 ، در سال 1377 به 27.2 و در سال 1388 به 15 رسید. میزان مرگ نوزادان کمتر از یک ماه در هزار تولد زنده نیز در سال ‏‏1357 برابر با 45، در سال 1367 برابر با 31، در سال 1377 برابر با 17.9 و در سال 1388 برابر با 11.11 بود.‏

دسترسی به آب سالم نیز یکی از مواردی است که در حوزه بهداشت مورد توجه همه کشورها از جمله ایران است. در سال 1355 ‏دسترسی به شبکه عمومی آب آشامیدنی در کشور 51.9 درصد بود که این رقم در سال 1365 به 73.7 و در سال 1375 به 79.83 ، در سال 1385 به 89.7، در سال 1390 به 91.3 و در سال 1394 به 96.8 درصد رسیده است. همچنین روند دسترسی به ‏شبکه جمع آوری فاضلاب نیز افزایشی بوده و از 22.6 درصد در سال 1385 به 37.87 درصد در سال 1394 رسیده است.‏

با توجه به اهمیت سلامت گروه سنی 30 تا 59 سال با جمعیتی بالغ بر 27 ‏میلیون نفر در جامعه و خانواده برای کاهش ‏مرگ و میر و ناتوانی در همین گروه و سایر گروه‌های سنی در خانواده و ‏جامعه، خدمات سلامت برای این گروه سنی در دولت ‏یازدهم مورد توجه ویژه قرار گرفت. زیرا تا سال 92 فقط در مناطق محدودی از کشور بخشی از خدمات برای این گروه سنی ارائه ‏می‌شد. با آغاز به کار ‏دولت یازدهم و اجرای طرح تحول در حوزه بهداشت نه تنها دسترسی به خدمات بهداشتی در همه کشور به ‏‏طور فعال برای این گروه فراهم و پوشش خدمات به آنان در مدت زمان کوتاهی به طور چشمگیر افزایش یافت، ‏بلکه نحوه ارائه و ‏محتوای خدمات به طور قابل توجهی تحول یافته و خدمات نوین سلامت به خدمات این گروه ‏اضافه شد.‏

حوزه بهداشت و پیشگیری آن قدر وسیع است اما نمی‌توان از کارهای مثبتی که در زمینه بهداشت مواد غذایی و اماکن عمومی، ‏بهداشت محیط بیمارستان‌ها و نظارت بر کنترل پسماند بیمارستانی و بسیاری از فعالیت‌های دیگر گذشت. اقدامات جمعیتی و تنظیم ‏خانواده، ارتقای سلامت مادر و کودک، اجرای برنامه کاهش مصرف دخانیات، بهبود تغذیه جامعه و برنامه‌های انجام شده در راستای سلامت ‏روان و سلامت اجتماعی نیز گوشه‌ای از کارهای انجام شده در حوزه بهداشت و پیشگیری است.‏

تعداد پرستاران شاغل در مراکز دولتی در سال 1357 برابر با 7 هزار نفر بود که در سال 1397 این عدد به 71 هزار و 271 نفر ‏رسیده است. همچنین تعداد کارشناسان اتاق عمل طی این 40 سال به 7 هزار و 878 نفر و تعداد کارشناسان هوشبری به 7 هزار و ‏‏168 نفر رسیدند. این در شرایطی است که تعداد مراکز دولتی آموزش پرستاری از 55 آموزشگاه یا آموزشکده به 102 دانشکده و ‏تعداد دانشکده‌های پرستاری آزاد به 85 واحد رسیده است.‏

موضوع مدیریت منابع نیز یکی از موارد مورد توجه در تمام عرصه‌ها از جمله نظام سلامت بوده است. بنابر اعلام وزارت بهداشتت هزینه‌های پرداختی ‏مستقیم از جیب از کل هزینه‌های سلامت در سال 1357 حدود 45 درصد بود که این رقم در سال 1395 به 37 درصد رسیده است.‏

در سال 1377 تعداد آمبولانس‌های خریداری و توزیع شده 850 دستگاه و در سال 1388 این رقم برابر با 3 هزار و 700 دستگاه ‏بود. این تعداد در سال 1397 به 7 هزار دستگاه رسید. تعداد آمبولانس هوایی خریداری و توزیع شده نیز در سال 1388 فقط یک ‏دستگاه بود که در سال 1397 به 9 دستگاه رسید. آمبولانس‌های دریایی خریداری و توزیع شده در سال 1388 نیز دو دستگاه بودند که ‏در سال جاری 5 دستگاه دیگر نیز اضافه شدند. تعداد موتورلانس‌های خریداری و توزیع شده در سال 1388 برابر 20 مورد بود که ‏در سال 1397 تعداد 320 دستگاه موتورلانس خریداری و توزیع شد. این ارقام برای اتوبوس آمبولانس‌ها در سال 1388 برابر با 20 ‏دستگاه و در سال جاری برابر با 64 دستگاه بوده است.‏

در زمینه افزایش داروخانه‌ها نیز باید به رشد تاسیس داروخانه‌های خصوصی از حدود 1800 داروخانه در سال 57 به حدود 8 هزار و 687 باب در سال 1388 و 12 هزار و ‏‏732 باب در سال جاری رسید. همچنین تعداد شرکت‌های پخش دارو از 3 مورد در سال 1357 به 66 مورد در سال 1397 ‏رسیده است.‏ حالا به گفته مسئولان وزارت بهداشت 97 درصد داروهای مورد نیاز مردم را تامین می کنند.

انتقال خون کشور نیز طی 40 سال اخیر روند رو به رشدی را طی کرده است. ارتقای سطح آگاهی عمومی و فرهنگ سازی در ‏زمینه اهدای خون داوطلبانه، یادآوری اهمیت پرهیز از انجام رفتارهای پرخطر و ارتباط موثر با رسانه‌ها برای این موارد از جمله ‏کارهایی است که سازمان انتقال خون در این راستا انجام داده است.‏
حذف اهدای خون در مقابل دریافت پول، تهیه و توزیع به موقع و کافی خون و فرآورده‌های خونی مورد نیاز مجروحین در زمان دفاع ‏مقدس، گسترش تعداد مراکز اهدای خون ثابت و سیار، راه اندازی بانک خون بند ناف در سال 1389 نیز بخش دیگری از کارهای ‏انجام شده در حوزه اهدای خون است.‏
رشد میزان اهدای خون نیز طی 40 سال اخیر قابل توجه است. در سال 1357 میزان اهدای خون در کشور 124 هزار و 677 ‏واحد بود که این رقم در سال 1397 به عدد 701 هزار و 874 واحد رسیده است.‏

ایران در زمینه ایجاد زیرساخت تحقیق و توسعه واکسن‌های انسانی نیز عملکرد مناسبی داشته است. میزان تولید واکسن‌ها در سال ‏‏1377 تعداد 376 هزار و 788 ویال بود که این رقم در سال 1397 به 898 هزار و 709 ویال رسید. همچنین میزان تولید کیت‌های ‏تشخیصی نیز در سال 1377 بالغ بر 158 هزار و 722 ویال بود که در سال 1397 به 370 هزار ویال رسید.‏

سازمان بیمه سلامت نیز در جهت افزایش دسترسی مردم به خدمات بهداشتی و درمانی، کاهش هزینه‌های درمانی مردم، عدالت در ‏دسترسی به خدمات سلامت، فعالیت‌های بسیاری انجام داده است. به طور مثال این سازمان در سال 1384 تعداد 21 میلیون و 15 ‏هزار و 705 نفر را تحت پوشش برنامه بیمه روستاییان، عشایر و شهرهای زیر20 هزار نفر داشت که این عدد در سال 1396 به ‏‏22 میلیون و 9 هزار و 458 نفر رسید.‏

استقرار نظام جامع مدیریت اطلاعات نیز در کنار مدیریت منابع نظام سلامت یکی دیگر از فعالیت‌های این سازمان بود که در این ‏راستا پذیرش الکترونیک اسناد در سامانه شرکای کاری در موسسه‌های پرتوپزشکی، داروخانه‌ها و آزمایشگاه‌ها، اجرای پایلوت ‏رسیدگی مکانیزه به اسناد بستری در استان اصفهان، اجرای پایلوت نسخه نویسی الکترونیک در استان کرمان از جمله این موارد ‏است.

صندوق بیمه همگانی سلامت نیز از اردیبهشت 1393 و با آغاز طرح تحول سلامت بالغ بر 15 میلیون نفر را به صورت رایگان بیمه ‏کرد. همچنین این سازمان، پناهندگان و مهاجران را از سال 1394 بیمه کرد. در حال حاضر حدود 460 هزار نفر تحت پوشش بیمه ‏سلامت قرار دارند.‏ ایرنا